بسم الله الرحمن الرحیم

RƏHMAN VƏ RƏHİM ALLAHIN ADI İLƏ

İSLAMDA QADIN HÜQUQ SİSTEMİ

Müəllif: Şəhid Mürtəza Mütəhhəri

Tərcümə edən: Mərdan Zalov

səh:2

səh:3

səh:4

hesab edir. Ümid edirik ki, elmi-təhqiqi işlərə qarşı maraq və dirçəlişlərə zəmin yaratmaq və potensial imkanları inkişaf etdirməklə dünyanın hər bir guşəsində dini mədəniyyətin çiçəklənməsinin şahidi olarıq!

Beynəlxalq əl-Mustafa(s)

Tərcümə və Nəşr Mərkəzi

səh:6

Müvəqqəti evliliyin yaradılması (şəriliyi) eyş-işrət və nəfsin təmini üçündürmü?  61 [1]

Bugünkü dünyada hərəmxanalar 62 [2]

Xəlifənin müvəqqəti evliliyi qadağan etməsi 63 [3]

Həzrət Əlidən (ə) bir hədis. 66 [4]

ÜÇÜNCÜ HİSSƏ.. 69 [5]

Qadın və ictimai azadlıq. 69 [6]

Taleyi seçməkdə azadlıq. 69 [7]

Dünyaya gəlməmiş qızı ərə vermək. 70 [8]

Qız və ya bacıların qarşılıqlı olaraq (bir-biri əvəzində) dəyişdirilməsi 71 [9]

Peyğəmbər-əkrəm (s) öz qızı Zəhranı (ə) ər seçməkdə sərbəst qoyur 71 [10]

Qadının islami inqilabı (hərəkatı) ağ idi 71 [11]

Atanın "icazə vermə" məsələsi 73 [12]

Kişi şəhvətin, qadın isə məhəbbətin əsiri olan məxluqdur 74 [13]

DÖRDÜNCÜ HİSSƏ.. 81 [14]

İslam və həyatın yenilənməsi (1) 81 [15]

Zamanın tələbləri 81 [16]

İslam və zamanın tələbləri 83 [17]

Xaricilərin (yadellilərin) nəzərində İslamın zamanla uyğunlaşma xisləti 83 [18]

İradlar 85 [19]

Zamanın özü nələrlə uyğunluq təşkil edir?. 86 [20]

Uyğunluq, yoxsa, aradan qalxma?. 87 [21]

İslam və həyatın yenilənməsi (2) 90 [22]

Beyinin təsir qəbul etməməsi (doqmatizm və ya köhnə fikirlilik) və cahillər 92 [23]

Quranın məsəlləri (misal çəkməsi) 94 [24]

İslam və həyatın yenilənməsi (3) 97 [25]

İslami qanunlarda hərəkətlilik və dəyişkənliklərin əsrar və sirri 98 [26]

Qəlib və formalara nisbətdə ruh, məna və fərqliliyin olmamasına diqqət etmək. 99 [27]

Sabit və dəyişməz ehtiyaclar üçün sabit qanun, dəyişkən ehtiyaclar üçün isə dəyişkən qanunlar 100 [28]

Xətt və yazının dəyişilməsi məsələsi 104 [29]

Tüfeylilik haramdır, nəinki, başa böyük papaq qoymaq. 105 [30]

Əhəmiyyətli və mühüm məsələlər 105 [31]

"Veto" (etiraz etmək) haqqı olan qanunlar 106 [32]

Hakimin səlahiyyətləri 106 [33]

İctihadın əsli (həqiqəti) 106 [34]

BEŞİNCİ HİSSƏ.. 109 [35]

Quranın nəzərində qadının insanlıq məqamı 109 [36]

Ailə hüququ barəsində İslamın xüsusi fəlsəfəsi 109 [37]

Bərabərlik, yoxsa, oxşarlıq?. 111 [38]

İslami dünya görüşündə qadının məqamı 113 [39]

Bənzərliyə xeyr, bərabərliyə isə bəli 118 [40]

Bəşər hüququnun elan edilməsi qanun deyil, fəlsəfədir 123 [41]

Fəlsəfəni rəy almaq üçün yazılan sual-cavab kartları ilə isbat etmək olmaz. 125 [42]

Avropada qadın hüquqları tarixinə bir nəzər 126 [43]

İnsanlıq heysiyyət və hüququ. 129 [44]

Bəşər hüququnun elan edilməsi ilə bağlı mühüm mətləblər (nöqtələr) 130 [45]

səh:8

İnsanın məqamı və ona ehtiram.. 131 [1]

Qərb fəlsəfəsində insanın süqut və məhvi 132 [2]

Qərb insan barəsində ziddiyyətlərə düçar olmuşdur 134 [3]

Qərb həm özü, həm də Allahını unutmuşdur 136 [4]

ALTINCI HİSSƏ.. 139 [5]

Ailə hüquqlarının təbii mənbələri (1) 139 [6]

Təbbi hüquqların rabitəsi və təbiətin hədəfə malik olması 140 [7]

İctimai hüquqlar 141 [8]

Ailə hüququ. 142 [9]

Ailə hüquqlarının təbii mənbələri (2) 143 [10]

Görəsən, ailə yaşayışı təbii şəkildədir, yoxsa, saziş və müqaviləyə əsaslanır?. 145 [11]

"Dörd dövr (əsr) "fərziyyəsi 146 [12]

Təbiətdə qadın. 149 [13]

YEDDİNCİ HİSSƏ.. 153 [14]

Qadın və kişi fərqlilikləri (1) 153 [15]

Kişi və qadındakı bu fərqlər mütənasiblikdir, yoxsa, naqislik və kamal?. 154 [16]

Platon nəzəriyyəsi 155 [17]

Platon və Aristotel bir-biri müqabilində (qarşı-qarşıya) 157 [18]

Bugünkü dünyanın nəzəri (düşüncəsi) 157 [19]

İkililiklər (ziddiyyətlər) 158 [20]

Cismi baxımdan. 158 [21]

Psixoloji baxımdan. 159 [22]

Kişi və qadının fərqləri onların bir-birlərinə nisbətdəki hissiyyatları baxımından  160 [23]

Kişi və qadın fərqlilikləri (2) 160 [24]

Xilqətin şah əsəri 162 [25]

Şəhvətdən də üstün olan bağlılıq. 163 [26]

Kişi və qadının bir-birinə qarşı duyduqları hislərdəki ziddiyyətlər 165 [27]

Psixoloq olan bir qadının nəzəriyyəsi 166 [28]

Tələskən hərəkat 167 [29]

Vil Dorantın nəzəriyyəsi 168 [30]

SƏKKİZİNCİ HİSSƏ.. 173 [31]

Mehriyyə və nəfəqə (1) 173 [32]

Mehriyyənin tarixçəsi 174 [33]

İslami hüquq sistemində mehriyyə. 175 [34]

Tarixə bir nəzər 176 [35]

Mehriyyənin həqiqi fəlsəfəsi 178 [36]

Quranda mehriyyə. 181 [37]

Heyvanların hislərindəki ikililik (ziddiyyət) 182 [38]

Qeyri-qanuni (şəri olmayan) münasibət və rabitələrdə hədiyyə və bəxşişlər 182 [39]

Fransızların məşuqəbazlıqları onların evliliklərindən daha təbii şəkildədir 183 [40]

Mehriyyə və nəfəqə. 183 [41]

İslamda aradan qaldırılmış olan cahiliyyət adət-ənənələri 184 [42]

İslamın mehriyyə sistemi onun özünə məxsusdur 187 [43]

Fitrət dini 188 [44]

İradlar 189 [45]

Mehriyyə və nəfəqə. 194 [46]

səh:9

On doqquzuncu əsrin ikinci yarısına qədər fransalı qadınların acınacaqlı vəziyyəti 195 [1]

Görəsən, nə üçün Avropa gözlənilmədən qadına iqtisadi azadlıq verdi?. 196 [2]

Quran və qadının iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyəti 197 [3]

Bir müqayisə. 198 [4]

İrad və ona cavablar 199 [5]

Üç növ nəfəqə. 201 [6]

Görəsən, qadın günmüzdə mehriyyə və nəfəqə istəmirmi?. 202 [7]

Maddi (iqtisadi) məsələlərdə qadının hüquqlarına riayət etmək. 202 [8]

Nəfəqənin əleyhinə aparılan təbliğatların fəlsəfəsi 206 [9]

Kişinin yerinə dövlətin qadına ərlik etməsi 207 [10]

Görəsən bəşər hüququnun elan edilməsi ilə qadına töhmət vurulmuşdurmu?. 210 [11]

DOQQUZUNCU HİSSƏ.. 213 [12]

İrs məsələsi 213 [13]

Qadının irsdən məhrum olmasının səbəbləri 213 [14]

Ögey oğulun irsi 215 [15]

Bir-biri ilə əhd-peyman bağlayanların irsi 216 [16]

Qadının da aparılan irsin bir hissəsi olması 216 [17]

İranda Sasanilər dövründə qadının irsi 216 [18]

Qərbə meyilli olanların iradı 219 [19]

İslamın əvvəllərində irs məsələsinə edilən iradlar 220 [20]

ONUNCU HİSSƏ.. 221 [21]

Talaq (boşanma) haqqı (1) 221 [22]

Yeni həyatda (əsrdə) talaq və boşanma hallarının artması 221 [23]

İranda boşanma və talaq. 224 [24]

Amerikada getdikcə artmaqda olan boşanma və talaq mühiti 224 [25]

Fərziyyələr 226 [26]

Talaq haqqı (2) 229 [27]

Namərdcəsinə verilən talaqlar 231 [28]

Əsassız şayiələr 233 [29]

İslam nə üçün talaq və boşanmanı haram etməmişdir?. 236 [30]

Talaq haqqı (3) 237 [31]

Evlilik və boşanma məsələlərində fitri qanunların rolu. 238 [32]

Ailə həyatında kişinin təbii olan məqamı 241 [33]

Psixoloq olan bir qadının nəzərləri 243 [34]

Hissiyyatlara əsasən meydana çıxan (yaradılan) ehtiyaclar 244 [35]

Ailə təməllərini möhkəmləndirən məsələlər bərabərlikdən də üstün olan bir məsələdir 246 [36]

Fəsad və günah işlərdə bərabər və müsavilik. 247 [37]

Talaq haqqı (4) 248 [38]

Ailə asayişi və əmin-amanlığının təbiəti digər sülh və əmin-amanlıqlardan fərqlənir 250 [39]

İslam boşanma və talqdan yayınmağa səbəb olan hər bir amili yaxşı qarşılayır 251 [40]

Qadının ailədəki xidmətlərinin keçmişi (sabiqəsi) 256 [41]

Talaq haqqı (5) 259 [42]

səh:10

Kişinin talaq vermək haqqı onun məhəbbət məsələsi ilə əlaqədar olan xüsusi funksiyasından qaynaqlanır, nəinki, onun mülkiyyət vəzifəsindən  260 [1]

İzdivac və evliliyin təbii mahiyyəti sahiblənmək olduğu üçün talaq bir cəhətdən ayrılıq hesab edilir 261 [2]

Məhkəmə vasitəsi ilə verilən talaq. 262 [3]

Görəsən, bəzi evlilik və izdivaclar xərçəng xəstəliyi kimidir və qadınlar yanıb-yaxılaraq (sıxıntıda olaraq) ona uyğunlaşmalıdırlarmı?  264 [4]

Çıxışı olmayan yollar (labirintlər) 266 [5]

Talaqla bağlı çıxılmaz vəziyyət 267 [6]

Əllamə Hillinin nəzəri 268 [7]

Digər şahid və dəlillər 271 [8]

"Şeyxut-taifə"nin (Şeyx Tusi) nəzəri 273 [9]

ON BİRİNCİ HİSSƏ.. 277 [10]

Qadınların (zövcələrin) sayı 277 [11]

Cinsi kommunizm.. 277 [12]

Platon nəzəriyyəsi 278 [13]

Bir neçə ərə malik olmaq. 279 [14]

Bir neçə kişiyə sahib olmağa tutulan iradlar 281 [15]

Qadınların (zövcələrin) sayı 281 [16]

İslam və qadınların (zövcələrin) sayı 282 [17]

İranda çoxarvadlılıq. 285 [18]

Çoxarvadlılığın tarixi səbəbləri (1) 287 [19]

Qadınların bir neçə ərə sahib olmasının müvəffəqiyyətsizliyi 290 [20]

Cinsi münasibətdəki üştərəkliyin müvəffəqiyyətsizliyə düçar olması 292 [21]

Çoxarvadlılığın tarixi səbəbləri (2) 296 [22]

Coğrafi amillər 297 [23]

Qərbdə çoxarvadlılığın vəziyyəti 299 [24]

Menustrasiya (aybaşı) dövrü. 303 [25]

Qadının uşaq dünyaya gətirməsi dövrlərinin məhdud olması 304 [26]

İqtisadi amillər 304 [27]

Tayfa və ədəd (say) amili 305 [28]

Qadınların kişilərdən sayca çox olması 306 [29]

Səbəb və amillərin araşdırılması 306 [30]

Çoxarvadlı olduqda əvvəlki (birinci) zövcənin haqqı 308 [31]

Evliliyə hazır olan qadınların sayca evliliyə hazır kişilərdən çox olmasının səbəbləri 313 [32]

Xəstəliklər müqabilində qadının daha çox müqavimətli olması 315 [33]

Bir neçə ərə malik olduqda qadının haqqı 316 [34]

Rassel nəzəriyyəsi 318 [35]

Hər on ingiltərəlidən biri... 320 [36]

Çoxarvadlılığa mane olmaq və həmcinsbazlığın yayılması rəvadırmı?. 320 [37]

Görəsən, kişinin təbiət və fitrəti neçə zövcəyə meyillidir?. 322 [38]

Çoxarvadlılıq bir qadına malik olmaqdan nicat tapmaq amilidir 325 [39]

Bəhsimizin həqiqi siması 326 [40]

İyirminci əsrdəki kişilərin hiylələri 327 [41]

Ərsiz qadınların məhrumiyyətlərindən qaynaqlanan böhran. 329 [42]

səh:11

Müqəddimə. 13 [1]

Ön söz. 28 [2]

Ailə münasibətlərinin dünyəvi problemləri 29 [3]

Müstəqil olaq, yoxsa, Qərbi təqlid edək?. 30 [4]

Tarixin cəbr və məcburiyyəti 31 [5]

Biz və konstitusiya. 32 [6]

İran cəmiyyətinin dini həssaslığı 32 [7]

BİRİNCİ HİSSƏ.. 35 [8]

Elçilik və nişanlı olmaq. 35 [9]

Görəsən, kişinin qadına elçi getməsi ona xəyanətdirmi?. 35 [10]

Kişiyə ehtiyaclı olmaq qərizəsi tələbatdır, qadına ehtiyaclı olmaq isə naz-qəmzə. 36 [11]

Kişi qadının köləliyi deyil, onun vüsalı intizarındadır 37 [12]

Elçilik adət-ənənləri qadının heysiyyət və ehtiramının qorunması üçün ən zərif və aqilanə tədbirlərdəndir 38 [13]

"İctimai qanunda qırx maddə"ni təklif edən müəllifinin səhvləri 39 [14]

İKİNCİ HİSSƏ.. 43 [15]

Müvəqqəti evlilik (mütə) 43 [16]

Bugünkü həyat və müvəqqəti evlilik. 46 [17]

Bugünkü gənc və onun ”həddi-büluğ və cinsi böhran” dövrü. 46 [18]

Müvəqqəti rahiblik, cinsi kommunizm, yoxsa, müvəqqəti evlilik - bunlardan hansını qəbul etmək?  47 [19]

İmtahan və sınaq üçün evlilik. 48 [20]

Rassel və "müvəqqəti evlilik" nəzəriyyəsi 48 [21]

Müvəqqəti evliliyin fəsad və zərərləri 51 [22]

Müvəqqəti evlilik və qadınların sayı 55 [23]

Müvəqqəti evlilikdə övladların taleyi 55 [24]

İradlar 56 [25]

Müvəqqəti evlilik və hərəmxanalar 58 [26]

Hərəmxana yaradılmasının ictimai səbəbləri 59 [27]

Müvəqqəti evliliyin yaradılması (şəriliyi) eyş-işrət və nəfsin təmini üçündürmü?  61 [28]

Bugünkü dünyada hərəmxanalar 62 [29]

Xəlifənin müvəqqəti evliliyi qadağan etməsi 63 [30]

Həzrət Əlidən (ə) bir hədis. 66 [31]

ÜÇÜNCÜ HİSSƏ.. 69 [32]

Qadın və ictimai azadlıq. 69 [33]

Taleyi seçməkdə azadlıq. 69 [34]

Dünyaya gəlməmiş qızı ərə vermək. 70 [35]

Qız və ya bacıların qarşılıqlı olaraq (bir-biri əvəzində) dəyişdirilməsi 71 [36]

Peyğəmbər-əkrəm (s) öz qızı Zəhranı (ə) ər seçməkdə sərbəst qoyur 71 [37]

Qadının islami inqilabı (hərəkatı) ağ idi 71 [38]

Atanın "icazə vermə" məsələsi 73 [39]

Kişi şəhvətin, qadın isə məhəbbətin əsiri olan məxluqdur 74 [40]

DÖRDÜNCÜ HİSSƏ.. 81 [41]

İslam və həyatın yenilənməsi (1) 81 [42]

Zamanın tələbləri 81 [43]

İslam və zamanın tələbləri 83 [44]

Xaricilərin (yadellilərin) nəzərində İslamın zamanla uyğunlaşma xisləti 83 [45]

İradlar 85 [46]

Zamanın özü nələrlə uyğunluq təşkil edir?. 86 [47]

Uyğunluq, yoxsa, aradan qalxma?. 87 [48]

İslam və həyatın yenilənməsi (2) 90 [49]

Beyinin təsir qəbul etməməsi (doqmatizm və ya köhnə fikirlilik) və cahillər 92 [50]

Quranın məsəlləri (misal çəkməsi) 94 [51]

İslam və həyatın yenilənməsi (3) 97 [52]

İslami qanunlarda hərəkətlilik və dəyişkənliklərin əsrar və sirri 98 [53]

Qəlib və formalara nisbətdə ruh, məna və fərqliliyin olmamasına diqqət etmək. 99 [54]

Sabit və dəyişməz ehtiyaclar üçün sabit qanun, dəyişkən ehtiyaclar üçün isə dəyişkən qanunlar 100 [55]

Xətt və yazının dəyişilməsi məsələsi 104 [56]

Tüfeylilik haramdır, nəinki, başa böyük papaq qoymaq. 105 [57]

Əhəmiyyətli və mühüm məsələlər 105 [58]

"Veto" (etiraz etmək) haqqı olan qanunlar 106 [59]

Hakimin səlahiyyətləri 106 [60]

İctihadın əsli (həqiqəti) 106 [61]

BEŞİNCİ HİSSƏ.. 109 [62]

Quranın nəzərində qadının insanlıq məqamı 109 [63]

Ailə hüququ barəsində İslamın xüsusi fəlsəfəsi 109 [64]

Bərabərlik, yoxsa, oxşarlıq?. 111 [65]

İslami dünya görüşündə qadının məqamı 113 [66]

Bənzərliyə xeyr, bərabərliyə isə bəli 118 [67]

Bəşər hüququnun elan edilməsi qanun deyil, fəlsəfədir 123 [68]

Fəlsəfəni rəy almaq üçün yazılan sual-cavab kartları ilə isbat etmək olmaz. 125 [69]

Avropada qadın hüquqları tarixinə bir nəzər 126 [70]

İnsanlıq heysiyyət və hüququ. 129 [71]

Bəşər hüququnun elan edilməsi ilə bağlı mühüm mətləblər (nöqtələr) 130 [72]

İnsanın məqamı və ona ehtiram.. 131 [73]

Qərb fəlsəfəsində insanın süqut və məhvi 132 [74]

Qərb insan barəsində ziddiyyətlərə düçar olmuşdur 134 [75]

Qərb həm özü, həm də Allahını unutmuşdur 136 [76]

ALTINCI HİSSƏ.. 139 [77]

Ailə hüquqlarının təbii mənbələri (1) 139 [78]

Təbbi hüquqların rabitəsi və təbiətin hədəfə malik olması 140 [79]

İctimai hüquqlar 141 [80]

Ailə hüququ. 142 [81]

Ailə hüquqlarının təbii mənbələri (2) 143 [82]

Görəsən, ailə yaşayışı təbii şəkildədir, yoxsa, saziş və müqaviləyə əsaslanır?. 145 [83]

"Dörd dövr (əsr) "fərziyyəsi 146 [84]

Təbiətdə qadın. 149 [85]

YEDDİNCİ HİSSƏ.. 153 [86]

Qadın və kişi fərqlilikləri (1) 153 [87]

Kişi və qadındakı bu fərqlər mütənasiblikdir, yoxsa, naqislik və kamal?. 154 [88]

Platon nəzəriyyəsi 155 [89]

Platon və Aristotel bir-biri müqabilində (qarşı-qarşıya) 157 [90]

Bugünkü dünyanın nəzəri (düşüncəsi) 157 [91]

İkililiklər (ziddiyyətlər) 158 [92]

Cismi baxımdan. 158 [93]

Psixoloji baxımdan. 159 [94]

Kişi və qadının fərqləri onların bir-birlərinə nisbətdəki hissiyyatları baxımından  160 [95]

Kişi və qadın fərqlilikləri (2) 160 [96]

Xilqətin şah əsəri 162 [97]

Şəhvətdən də üstün olan bağlılıq. 163 [98]

Kişi və qadının bir-birinə qarşı duyduqları hislərdəki ziddiyyətlər 165 [99]

Psixoloq olan bir qadının nəzəriyyəsi 166 [100]

Tələskən hərəkat 167 [101]

Vil Dorantın nəzəriyyəsi 168 [102]

SƏKKİZİNCİ HİSSƏ.. 173 [103]

Mehriyyə və nəfəqə (1) 173 [104]

Mehriyyənin tarixçəsi 174 [105]

İslami hüquq sistemində mehriyyə. 175 [106]

Tarixə bir nəzər 176 [107]

Mehriyyənin həqiqi fəlsəfəsi 178 [108]

Quranda mehriyyə. 181 [109]

Heyvanların hislərindəki ikililik (ziddiyyət) 182 [110]

Qeyri-qanuni (şəri olmayan) münasibət və rabitələrdə hədiyyə və bəxşişlər 182 [111]

Fransızların məşuqəbazlıqları onların evliliklərindən daha təbii şəkildədir 183 [112]

Mehriyyə və nəfəqə. 183 [113]

İslamda aradan qaldırılmış olan cahiliyyət adət-ənənələri 184 [114]

İslamın mehriyyə sistemi onun özünə məxsusdur 187 [115]

Fitrət dini 188 [116]

İradlar 189 [117]

Mehriyyə və nəfəqə. 194 [118]

On doqquzuncu əsrin ikinci yarısına qədər fransalı qadınların acınacaqlı vəziyyəti 195 [119]

Görəsən, nə üçün Avropa gözlənilmədən qadına iqtisadi azadlıq verdi?. 196 [120]

Quran və qadının iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyəti 197 [121]

Bir müqayisə. 198 [122]

İrad və ona cavablar 199 [123]

Üç növ nəfəqə. 201 [124]

Görəsən, qadın günmüzdə mehriyyə və nəfəqə istəmirmi?. 202 [125]

Maddi (iqtisadi) məsələlərdə qadının hüquqlarına riayət etmək. 202 [126]

Nəfəqənin əleyhinə aparılan təbliğatların fəlsəfəsi 206 [127]

Kişinin yerinə dövlətin qadına ərlik etməsi 207 [128]

Görəsən bəşər hüququnun elan edilməsi ilə qadına töhmət vurulmuşdurmu?. 210 [129]

DOQQUZUNCU HİSSƏ.. 213 [130]

İrs məsələsi 213 [131]

Qadının irsdən məhrum olmasının səbəbləri 213 [132]

Ögey oğulun irsi 215 [133]

Bir-biri ilə əhd-peyman bağlayanların irsi 216 [134]

Qadının da aparılan irsin bir hissəsi olması 216 [135]

İranda Sasanilər dövründə qadının irsi 216 [136]

Qərbə meyilli olanların iradı 219 [137]

İslamın əvvəllərində irs məsələsinə edilən iradlar 220 [138]

ONUNCU HİSSƏ.. 221 [139]

Talaq (boşanma) haqqı (1) 221 [140]

Yeni həyatda (əsrdə) talaq və boşanma hallarının artması 221 [141]

İranda boşanma və talaq. 224 [142]

Amerikada getdikcə artmaqda olan boşanma və talaq mühiti 224 [143]

Fərziyyələr 226 [144]

Talaq haqqı (2) 229 [145]

Namərdcəsinə verilən talaqlar 231 [146]

Əsassız şayiələr 233 [147]

İslam nə üçün talaq və boşanmanı haram etməmişdir?. 236 [148]

Talaq haqqı (3) 237 [149]

Evlilik və boşanma məsələlərində fitri qanunların rolu. 238 [150]

Ailə həyatında kişinin təbii olan məqamı 241 [151]

Psixoloq olan bir qadının nəzərləri 243 [152]

Hissiyyatlara əsasən meydana çıxan (yaradılan) ehtiyaclar 244 [153]

Ailə təməllərini möhkəmləndirən məsələlər bərabərlikdən də üstün olan bir məsələdir 246 [154]

Fəsad və günah işlərdə bərabər və müsavilik. 247 [155]

Talaq haqqı (4) 248 [156]

Ailə asayişi və əmin-amanlığının təbiəti digər sülh və əmin-amanlıqlardan fərqlənir 250 [157]

İslam boşanma və talqdan yayınmağa səbəb olan hər bir amili yaxşı qarşılayır 251 [158]

Qadının ailədəki xidmətlərinin keçmişi (sabiqəsi) 256 [159]

Talaq haqqı (5) 259 [160]

Kişinin talaq vermək haqqı onun məhəbbət məsələsi ilə əlaqədar olan xüsusi funksiyasından qaynaqlanır, nəinki, onun mülkiyyət vəzifəsindən  260 [161]

İzdivac və evliliyin təbii mahiyyəti sahiblənmək olduğu üçün talaq bir cəhətdən ayrılıq hesab edilir 261 [162]

Məhkəmə vasitəsi ilə verilən talaq. 262 [163]

Görəsən, bəzi evlilik və izdivaclar xərçəng xəstəliyi kimidir və qadınlar yanıb-yaxılaraq (sıxıntıda olaraq) ona uyğunlaşmalıdırlarmı?  264 [164]

Çıxışı olmayan yollar (labirintlər) 266 [165]

Talaqla bağlı çıxılmaz vəziyyət 267 [166]

Əllamə Hillinin nəzəri 268 [167]

Digər şahid və dəlillər 271 [168]

"Şeyxut-taifə"nin (Şeyx Tusi) nəzəri 273 [169]

ON BİRİNCİ HİSSƏ.. 277 [170]

Qadınların (zövcələrin) sayı 277 [171]

Cinsi kommunizm.. 277 [172]

Platon nəzəriyyəsi 278 [173]

Bir neçə ərə malik olmaq. 279 [174]

Bir neçə kişiyə sahib olmağa tutulan iradlar 281 [175]

Qadınların (zövcələrin) sayı 281 [176]

İslam və qadınların (zövcələrin) sayı 282 [177]

İranda çoxarvadlılıq. 285 [178]

Çoxarvadlılığın tarixi səbəbləri (1) 287 [179]

Qadınların bir neçə ərə sahib olmasının müvəffəqiyyətsizliyi 290 [180]

Cinsi münasibətdəki üştərəkliyin müvəffəqiyyətsizliyə düçar olması 292 [181]

Çoxarvadlılığın tarixi səbəbləri (2) 296 [182]

Coğrafi amillər 297 [183]

Qərbdə çoxarvadlılığın vəziyyəti 299 [184]

Menustrasiya (aybaşı) dövrü. 303 [185]

Qadının uşaq dünyaya gətirməsi dövrlərinin məhdud olması 304 [186]

İqtisadi amillər 304 [187]

Tayfa və ədəd (say) amili 305 [188]

Qadınların kişilərdən sayca çox olması 306 [189]

Səbəb və amillərin araşdırılması 306 [190]

Çoxarvadlı olduqda əvvəlki (birinci) zövcənin haqqı 308 [191]

Evliliyə hazır olan qadınların sayca evliliyə hazır kişilərdən çox olmasının səbəbləri 313 [192]

Xəstəliklər müqabilində qadının daha çox müqavimətli olması 315 [193]

Bir neçə ərə malik olduqda qadının haqqı 316 [194]

Rassel nəzəriyyəsi 318 [195]

Hər on ingiltərəlidən biri... 320 [196]

Çoxarvadlılığa mane olmaq və həmcinsbazlığın yayılması rəvadırmı?. 320 [197]

Görəsən, kişinin təbiət və fitrəti neçə zövcəyə meyillidir?. 322 [198]

Çoxarvadlılıq bir qadına malik olmaqdan nicat tapmaq amilidir 325 [199]

Bəhsimizin həqiqi siması 326 [200]

İyirminci əsrdəki kişilərin hiylələri 327 [201]

Ərsiz qadınların məhrumiyyətlərindən qaynaqlanan böhran. 329 [202]

Qadının say çoxluğu meydana gəldiyi zamanlarda müxtəlif şəkildə özünü büruzə verən reaksiyalar 330 [203]

Çoxarvadlılığın nöqsan və eyibləri 332 [204]

Düzgün araşdırma. 332 [205]

Psixoloji baxımdan. 334 [206]

Tərbiyə baxımından. 335 [207]

Əxlaqi baxımdan. 337 [208]

Hüquqi baxımdan. 339 [209]

Fəlsəfi baxımdan. 341 [210]

Çoxarvadlılıq məsələsində İslamın rolu. 342 [211]

Məhdudiyyət 343 [212]

Ədalət 343 [213]

Ədalətin olmamasından qorxmaq məsələsi 348 [214]

Hərəmxanalar 348 [215]

Digər şərait və imkanlar 349 [216]

Bugünkü kişilər və çoxarvadlılıq. 350 [217]

səh:12

instinktiv oxşarlıqları olan insanların mədəni cəmiyyəti (icması) arasında orta bir həddir.

Məlum olduğu kimi, qədim filosoflar “ailə yaşayışını” “əməli hikmət”in müstəqil bir hissəsi hesab edərək insan həyatındakı bu qismin fərqli məntiq və meyarlara malik olmasına inanırdılar. Əflatun (Platon) “Azadlıq” traktatında, Aristotel “Siyasət” və İbn Sina “Əş-Şəfa” kitabında həmin mövzuya bu cəhət və prizmadan yanaşmışlar. Təbii olaraq, cəmiyyətdə qadın hüququ ilə əlaqədar bu sual və şübhə meydana çıxır ki, görəsən, qadının təbii və insani hüquqları kişininki ilə eyni şəkildə və bərabərdir, yoxsa, müxtəlif və fərqlidir? Yəni, insana bir sıra silsiləvi hüquqlar bəxş edən təbiət və xilqət, görəsən, həmin hüquqları ikicinsli yaratmışdır, yaxud bircinsli? Görəsən, “kişilik” və “qadınlıq” hüquq və ictimai vəzifələrdə özünə yer tutmuşdur, yoxsa, təbii cəhət, təkvini məntiq və yaradılışda bircinsli hüquq olmuşdur?

Qərb dünyasında XVII əsrdən sonra ardıcıl olaraq elmi, fəlsəfi və ictimai məsələlər zəminəsində “bəşər hüququ” adı altında hərəkatlar baş verdi. XVII və XVIII əsrlərin yazıçı və mütəfəkkirləri təbii, fitri və insandan alınması qeyri-mümkün olan “bəşər hüququ” ilə bağlı öz fikir və düşüncələrini camaat arasında qəbul olunacaq şəkildə yaya bildilər. Jan Jak Russo, Volter, Montesko kimilər bu qrupdan olan yazıçı və mütəfəkkirlərdəndir. Bu qrupun bəşər cəmiyyəti üzərində danılmaz haqqı vardır. Bəlkə də, onların bu haqqının heç də məşhur kəşf və ixtiraçıların haqqından geri qalmadığını iddia etsək, yanılmarıq.

Bu qrupdan olanların diqqət mərkəzində saxladıqları ən əsas məsələ insanın fitri, təbii və xilqət baxımından bir sıra silsiləvi hüquq və azadlıqlara malik olması idi. Həmin hüquq və azadlıqları hansısa bir fərd və ya qrup heç bir halda və heç bir şəkildə onlardan ala, hətta bu hüquqların sahibi belə, onu özündən kənarlaşdıra və başqasına verə bilməz, eyni zamanda, bütün camaat - istər hakim və məhkum, ağ və qara dərili, istərsə də varlı və fəqir bu hüquq və azadlıqlarda bərabərdirlər.

Bu ideoloji və ictimai hərəkat cəmiyyətə öz səmərəsini vermişdir. Əvvəlcə İngiltərədə, sonra Amerikada və daha

səh:14

sonra isə Fransada inqilab və hərəkatların baş verməsi və rejimlərin dəyişilməsi, həmçinin, memorandumların imzalanması şəklində özünü büruzə verərərək digər ölkə və məntəqələrə də öz təsirini qoymuşdur.

XIX əsrdə insan hüquqlarının iqtisadi, ictimai və siyasi məsələlər zəminəsində yeni ideyalar meydana gələrək dəyişikliklər baş verir ki, sosializmin yaranması, mənfəətlərin zəhmətkeş (fəhlə) təbəqəyə məxsus edilməsi və hakimiyyətin sərmayədar (kapitalist) təbəqədən zəhmətkeş və fəhlə təbəqəni dəstəkləyənlərə ötürülməsi ilə nəticələnir.

XIX əsrin sonlarından XX əsrin əvvəllərinə qədər insan hüququ barəsində aparılan dialoq və əməldə göstərilən fəaliyyətlər millət hüquqlarının dövlətlər qarşısında və yaxud fəhlə və zəhmətkeş təbəqənin sahibkar və hakim təbəqənin müqabilindəki hüquqları ilə bağlı olmuşdur.

XX əsrdə “kişi hüquqları” bərabərində “qadın hüquqları” məsələsi hallandırılmağa başladı və birinci dəfə dünya ictimaiyyətində - ikinci dünya müharibəsindən sonra 1948-ci ildə “Beynəlxalq Millətlər Təşkilatı” (BMT) tərəfindən nəşr edilərək - kişi və qadın hüquqlarının bərabərliyi açıq-aşkar elan olundu.

XVII əsrdən indiki dövrə qədər Qərbin bütün ictimai hərəkatlarının mərkəzində “azadlıq” və “bərabərlik” adlanan iki əsas məsələ dayanmışdır. Qərbdə “qadın hüquqları” ilə əlaqədar baş verən hərəkatların digər hərəkatların ardınca baş verməsinə və “qadın hüquqları” Avropa tarixində “azadlıq” və “bərabərlik” adı ilə hallanmasına baxmayaraq, burada da sadəcə “azadlıq” və “bərabərlik”dən başqa, digər məsələdən söhbət açılmamışdır.

Bu hərəkatın öncül və liderləri qadın azadlığı və onun kişilərlə bərabərhüquqlu olmasını bəşər hüququ ilə əlaqədar hərəkatın tamamı və kamil olması kimi - bu məsələ XVII əsrdən yaranmağa başlamışdı - dəyərləndirərək qadın azadlığı və onun kişilərlə bərabərhüquqlu olmasını təmin etmədən insan azadlığı və bəşər hüququndan söhbət açmağın mənasız olduğunu iddia edir və bundan əlavə, ailədə yaranan problemlərin qadının azad və kişi ilə eynisəviyyəli hüquqa malik olmamasında görür və bu

səh:15

hüquqların təmin ediləcəyi təqdirdə, bütün problem və çətinliklərin birdəfəlik həll olunacağını vurğulayırdılar.

Bu hərəkatda bizim “ailə hüquq sisteminin əsas məsələsi” adlandırdığımız mövzu, yəni onun təbii olaraq digər ictimai sistemlərdən ayrı və müstəqil və ictimai təşkilatların məntiq və meyarından fərqli olub-olmaması məsələsi diqqətdən yayınaraq unudulmuşdur.

Zehinləri özünə cəlb edən əsas məsələ kişilərə nisbətdə qadınların azadlıq və hüquq bərabərliyi mövzusu olmuşdur. Başqa bir ifadə ilə desək, qadın hüququ ilə bağlı bəhsin mövzusu “bəşərin təbii, fitri və ondan alınması qeyri-mümkün olan” hüququ və sairə idi. Bütün söhbətlər “qadının insanlıqda kişi ilə müştərək və insani keyfiyyətlərə malik olması və kişilər kimi fitri və ondan alınması qeyri-mümkün olan bəşər hüququndan istifadə etməli olması” mətləbi ətrafında dolanırdı. Bu kitabın bəzi fəsillərində “təbii hüquqların mənbəyi” barədə kifayət qədər bəhs edilmişdir. Həmin fəsildə insanın təbii və fitri hüquqları mənbəyinin fitrət olmasını sübuta yetirmişik. Əgər insan at, qoyun, toyuq, balıq və s. kimi heyvanlarda olmayan xüsusi bir hüquqdan yararlanırsa, bunun mənbəyi təbiət, xilqət və yaradılışdır. İnsanlar bütün təbii hüquqlardan bərabər şəkildə istifadə etmək və azad yaşamaqda müsavidirlərsə, bu, xilqətdə müəyyən edilmişdir və bundan başqa, digər bir smüraciət və dönüşdən başqa, bir mənbə yoxdur.

İndi bizim “ailə hüquq sisteminin əsas məsələlsi” adlandırdığımız mövzunun nə üçün diqqət mərkəzində olmadığına nəzər salaq. Görəsən, günümüzdəki elmlər sayəsində kişi və qadın arasındakı fərq və müxtəlifliyin sadəcə hansısa bir üzvlə əlaqədar olması və cismi, psixoloji struktur, öhdələrinə aldıqları məsuliyyət və onlara aid hüquqlarla bağlı təsirin olmadığı məlum olmuş və həmin cəhətdən bugünkü ictimai fəlsəfədə bunun üçün ayrıca bir hesab-kitab nəzərdə tutulmamışdırmı? Həqiqətdə, məsələ bunun əksinədir. Psixoloji və təbii sahədə əldə edilən elmi kəşf və ixtiralar nəticəsində, bu iki müxalif cins arasındakı fərqlər daha da aydınlaşmış və

səh:16

sübuta yetmişdir. Biz kitabın bəzi fəsillərində təbii, fizioloji və psixoloji tədqiqatlara istinad edərək bu barədə söhbət açmışıq. Bütün bunlara baxmayaraq, əsas məsələ unudulmuşdur və bu da öz növbəsində təəccüb doğurur.

Həmin hərəkatların sürətli şəkildə baş verməsini bu diqqətsizliyin mənşəyi hesab etmək olar. Bu hərəkatlar qadınların həyatındakı bir sıra silsiləvi bədbəxtlikləri müəyyən miqdarda aradan qaldırmaqla yanaşı, digər bəla və çarəsizlikləri də ona (qadına) və bəşər cəmiyyətinə ərməğan etmişdir. Kitabın gələcək bəhslərində qərbli qadınların XX əsrin əvvəllərinə qədər ən sadə və ən aşağı hüquqlardan məhrum olması və yalnız XX əsrdə qərblilərin bu zərəri aradan qaldırmaq fikrinə düşməsi barədə tanış olacaqsınız. “Azadlıq” və “bərabərlik” məsələsi sonrakı hərəkatların davamı olduğundan, qərblilər bu iki sözün mənasının möcüzələr yaradacağını gözləyirdi. Amma onlar “azadlıq” və “bərabərliyin” tələbələrin dediyi kimi, “insanın insan olmasını gərəkdirən haqq olması” məsələsini və insanların insan olaraq bir-biri arasındakı münasibət və rabitədən qaynaqlandığını nəzərdən qaçırmışlar. Eyni zamanda, qadın da insan olduğu və digərləri kimi azad yaradıldığı üçün azadlıq və hüquq bərabərliyindən istifadə etməlidir. Amma kişi və qadın özünəməxsus fərq və keyfiyyətlərə malik olan insanlardır. Kişi və qadın insanlıqda bərabərdirlər, amma ikili xarakter, psixologiya və xüsusiyyətlərə malikdirlər və bu fərqlilik və təzad coğrafi, ictimai və tarixi amillər səbəbilə deyil, əksinə yaradılış və xilqət baxımındandır. Əlbəttə, təbiət (fitrət) cəhətindən bu ikili xüsusiyyətdə hansısa bir hədəf nəzərdə tutulmuşdur və onlardakı fitrət və təbiətin ziddinə əməl etmək xoşagəlməz hadisələrlə nəticələnə bilər. Biz insanların - həmçinin, kişi və qadının - azadlıq və bərabərliyini anlamaq üçün təbiətdən ilham aldıq və onların hüquqlarının “bir xüsusiyyətli”, yoxsa, “ikili xüsusiyyətli” və ailə icmasının ən azı, yarıtəbii olub-olmamasını da təbiətdən istifadə edərək anlaya bilərik. Bəyan və izaha ehtiyaclı məsələlərdən biri də heyvanların - eyni zamanda, insanların - ikicinsli olmasının

səh:17

təsadüfi və gözlənilməz, yoxsa, xilqət cəhətindən bu cür olmasıdır. Görəsən, iki cinsin fərqi təkcə üzvlərin səthi və sadə olan fərqliliyindədir və ya Aleksis Karlın dediyi kimi, hər bir insandakı molekul onun cinsiyyətinin nişanəsidir? Görəsən, məntiq və fitrət baxımından, kişi və qadının hər birinin özünəməxsus missiya və funksiyası var, ya yox? Onların hüquqları bircinslidir, ya ikicinsli? Əxlaq və tərbiyə bir, yoxsa, ikicinslidirmi? Cəzalar, eynilə, məsuliyyət və vəzifələr necə?

Bu hərəkatlarda “azadlıq” və “bərabərlik” məsələsindən başqa, digər mətləblərin də olması diqqətdən qaçırılıb. “Azadlıq” və “bərabərlik” lazımlı şərtdirlər, nəinki, kifayət olunası. “Hüquq bərabərliyi” və “hüquq bənzərliyi” fərqli mətləblərdir. Kişi və qadının maddi və mənəvi dəyərlər baxımından hüquq bərabərliyi bir məsələ, eynilik, bənzərlik və bərabərlik isə başqa bir məsələdir. Həmin hərəkatlarda qəsdən və ya səhvən “müsavilik” “bənzərlik” yerinə işlədilmiş, “bərabərlik” “eynilik” kimi hesab olunmuş və “keyfiyət” “kəmiyyət” kölgəsində nəzərdə tutulmuş, eyni zamanda, qadının “insan” olması onun “qadın” olmasının unudulması ilə nəticələnmişdir.

Həqiqətdə, bu diqqətsizliyi təkcə “tələskənlikdən doğan fəlsəfi qəflət” kimi qiymətləndirmək olmaz. İşin içində “azadlıq” və “bərabərlik” adı altında “qadından istifadə etmə” amilinin olmasını da qeyd etməliyik. Həmin amillərdən birinə sərmayədar və kapitalistlərin bu cərəyanlardan istifadə etmək istəməsi daxildir. Fabrik və karxana sahibləri qadınları evdən karxanalara çəkib gətirərək onların işçi qüvvəsindən istifadə etmək üçün “qadın hüququ”, “qadının iqtisadi azadlığı”, “qadın azadlığı” və “qadın hüquqlarının kişilərlə bərabər olması” kimi şüarları əldə bayraq tutmuş və onu rəsmi olaraq qanun şəklinə salmağa müvəffəq olmuşlar.

Vil Dorant “Fəlsəfənin ləzzətləri” adlı kitabının doqquzuncu fəslində Aristotel, Nitşe, Şopenhaur və yəhudilərin müqəddəs kitablarının qadınlara nisbətdə bəzi təhqiramiz nəzəriyyələrini nəql etməsi və Fransa hərəkatında qadın azadlığından sohbət açmasına baxmayaraq, əməldə heç bir dəyişikliyin edilməməsinə

səh:18

işarə etdikdən sonra deyir: “1900-cü illərə qədər qadın çox az-az hallarda kişinin ona ehtiram etmək məcburiyyətində olmasını təmin edən hüquqlara malik idi.” Sonra XX əsrdə qadının vəziyyətindəki dəyişikliklərin səbəbinə toxunaraq deyir: “Qadının azadlığı sənaye inqilabı ilə bağlı olmuşdur.” Beləliklə, sözlərinə bu şəkildə davam edir:

“... Qadınlar kişilərə nisbətdə ucuz işçi qüvvələri idi və fabrik sahibləri onları kişilərdən üstün tuturdular. Bir əsr əvvəl isə İngiltərədə kişilərin iş tapması çox çətin bir məsələyə çevrilmişdi. Amma elanlarda onlardan qadın və uşaqlarını karxanalara göndərməsi tələb olunurdu... Birinci dəfə bizim nənələrimizin azad olması üçün qəbul edilən qanun 1882 saylı qanun idi. Bu qanuna əsasən, Böyük Britaniya qadınları təsəvvüredilməz hüquqa - qazandıqları pulları özləri üçün yığmaq hüququna - malik oldular.(1) Bu ali məsihi əxlaq qanununu “Fabrik Sahiblərinin Avam Məclisi” İngiltərə qadınlarını fabrik və karxanalara işçi kimi gətirə bilməsi üçün qəbul etmişdi. Həmin illərdən indiyə qədər onların inkarolunmaz şəkildə mənfəət güdməsi qadınları ev-eşiklərindən didərgin salmış və canlarını mağaza və dükanlarda tələf etmələrinə səbəb olmuşdur.”(2)

Texnika və maşınların sürətli inkişafı, günbəgün insanların həqiqi təlabat və ehtiyaclarının əksinə olaraq istehsalın artması və min cür hiylə və kələkbazlıqla istehlakın istifadəçilərə məcbur edilməsi zərurəti və görmə, eşitmə, ideoloji, hissi istedad və şəhvətəyönəli bütün xidmətlərdən insanı qeyri-iradi olaraq

səh:19

istehlakçı amilinə çevirmək bir daha sərmayədar və kapitalistləri qadının vücudundan kişilərlə istehsalda şərik bir işçi qüvvəsi kimi deyil, onların gözəllik və cazibəsindən qadınların şərafət və heysiyyətlərini girov qoyaraq iradələrin, düşüncələrin dəyişdirilməsi və istehlakçılara istifadəni məcbur etmək sahəsində faydalanmağa vadar etdi. Aydındır ki, bütün bunlar “qadının azadlığı və onların kişilərlə bərabərliyi” adı ilə əldə olunmuşdur.

Siyasət də bu amillərə xidmət etməkdə heç də geri qalmamışdır. Onunla əlaqədar məlumatları qəzet və jurnallardan əldə etmək mümkündür. Bütün bunların həyata keçirilməsində qadının vücudundan faydalanılmış və ona “azadlıq” və “bərabərlik” donu geyindirilərək kişinin məqsəd və hədəfləri üçün istifadə edilmişdir.

Aydın məsələdir ki, XX əsrin cavanları da bu baha qiymətli fürsətdən istifadə etməkdə qafil olmamış, onu daha tez və asanlıqla tovlayıb ələ gətirmək üçün qadının çarəsiz və biçarəliyinə hiyləgərcəsinə göz yaşı tökmüş və bu müqəddəs cihadda iştirak edə bilməsi və qadından faydalanması səbəbilə evlənməyini qırx illərlə təxirə salmışdır ki, həmişə subay qala bilsin.

Yaşadığımız əsrdə qadınların üzərindən bir sıra problem və çətinliklərin götürüldüyünə şübhə yoxdur, amma sözümüzün canı bununla yanaşı digər bəla və bədbəxtliklərin də ona bəxş olunmasındadır. Nə üçün? Görəsən, qadın bu iki çətinlikdən birinə məhkum və onlardan birini seçməyə məcburdurmu? Yoxsa, özünün keçmişdəki çətinlik və gələcəkdəki bəlalarından xilas olmasında heç bir maneə yoxdur?!

Həqiqət heç bir məcburiyyət və cəbrin olmamasındadır. Qadının keçmişdəki problem və bədbəxtliyinin səbəbi onun insan olmasının, hazırkı çətinliklərinin səbəbi isə, bilərəkdən və ya səhvən onun fitri və təbii mövqeyi, missiyası, maddi və mənəvi tələbləri, xüsusi istedadlara malik və qadın olmasının unudulmasında idi. Təəccüb olunası məsələ kişi və qadının fitri və təbii fərqlərindən söhbət açılarkən bir dəstənin onu kişinin kamilliyi və qadının isə naqisliyi, bir sözlə, naqis və kamilliyin məsələyə dəxli olmadığını unudaraq kişinin bir sıra

səh:20

xüsusiyyətlərdən yararlanması və qadının həmin xüsusiyyətlərdən məhrum olmasına səbəb olan amillər kimi qiymətləndirməsidir. Xaliq onlardan birini kamil, digərini naqis, eyni zamanda, birinin bütün imkanlardan istifadə etmək qabiliyyətinə malik, digərinin isə məhrum olaraq yaratmaq istəməmişdir. Məntiqli və hikmətli izahdan sonra, həmin qrup: “Qadına təbiəti baxımından zülm edilərək zəif və naqis yaradıldığı üçün biz də ona zülm edərək zülm üstünə zülmü artırmalıyıqmı?”-deyir. Əgər qadının təbii zəiflik və naqisliyini görməzdən gəlsək, insanlıq baxımından daha düzgün əməl etmiş olmarıqmı?

Həqiqətdə, məsələ bunun əksinədir. Qadının təbii və fitri xüsusiyyətlərinə diqqət edilməməsi onun hüquqlarının daha da tapdalanması və zay olmasına səbəb olacaqdır. Əgər kişi qadın müqabilində cəbhə tutsa və desə ki, sən də mənimlə eyni səviyyədə işləri, məsuliyyət və vəzifələri, mükafat və cəzaları paylaşmalı, çətin işlərdə mənimlə şərik olmalı, sərf etdiyin əmək müqabilində muzd almalı, məndən özünə ehtiram və himayə gözləməməli, bütün məişət ehtiyaclarını özün öz öhdənə götürməli və mənim sənə xərclədiyim pul miqdarında sən də mənə pul xərcləməli, övladların xərclərində mənimlə müştərək olmalı və xətərlər qarşısında özün-özünü müdafiə etməlisən və s. bu zaman qadının vəziyyəti daha da çətinləşər, çünki qadının təbiət baxımından qüvvəsi kişiyə nisbətdə az, amma sərvət və nemətləri məsrəf və istehlakda isə çoxdur. Ayrıca, qadının aylıq xəstələnməsi (menstruasya dövrü), hamiləlik dövrünün narahatlıqları, uşağın dünyaya gətirilməsinin çətinlikləri və südəmər körpənin xərcləri qadının ərinin himayəsi və daha çox gəlirə ehtiyaclı olmasına zəminə yaradır. Bunlar təkcə insana aid olan xüsusiyyətlər deyil, cütlük şəklində yaşayan bütün canlılar da bu cürdür. Bu tipli canlılarda erkək olan cins dişi cinsi instinktiv olaraq himayə edir.

Kişi və qadının hər birinə onların insanlıq və müştərək hüquqlarda azad və bərabər olmasını, həmçinin, təbii və fitri xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq diqqət etdikdə, qadının özü və şəxsiyyətinin sarsılmadığı və zərər dəymədiyi münasib bir mövqedə olduğunu anlayırıq.

səh:21

Azacıq da olsa, kişi və qadının təbii və fitri xüsusiyyətlərini unudaraq təkcə onların azadlıq və bərabərliyinə əsaslananların hansı nəticəyə çatdıqları barədə məlumat əldə etmək üçün, yaxşı olar ki, bizdən əvvəl bu yolda qədəm götürmüş və yolun sonuna çatmış şəxslərin fikir və düşüncələrinə müraciət edərək onların bu barədə nə dedikləri və nə yazdıqlarına diqqət edək.

1334-cü ildə (şəmsi-qəməri) çap edilən jurnalın 79-cu sayında “Şəhrbani” jurnalı tərəfindən “Amerika cəmiyyətindəki işçi qadınların sərgüzəştləri” adı ilə əlli üç məqalə nəşr edilmişdir. Bu məqalələr “Krunt” jurnalından edilən tərcümələrdir. Onlar oxunulası və müfəssəl məqalələrdir. Məqalədə işçi qadınlardan birinin ürək ağrısı ilə “əvvəllər kişilərlə qadınlar arasında azadlıq və bərabərliyin gözlənilməsi və kişilərdən fərqli olaraq qadınlara iyirmi beş punddan (ağırlıq ölçü vahidi) artıq çəkidə yüklərin qaldırılmasına icazə verilmədiyi, indi isə bunların aradan qaldırılmış olduğunu” deməsi qeyd edilmişdir. O, belə deyir: “Ohayo ştatının “General motors” adlı şirkətində, başqa sözlə desək, iki min beş yüz qadının əziyyət və zəhmətə qatlaşdığı həmin yerdə vəziyyət və şərtlər dəyişmişdir...”

Barəsində danışdığımız qadın bir qədər əvvəl öz qarşısında bir kişinin iyirmi beş pundluq iri və ağır buxar maşınını yerə qoyduğu və onu təmizləməli olduğunu qeyd edərək (kişinin) öz-özünə belə dediyini eşidir: “Əldən-ayaqdan düşərək yoruldum. Hər gün bir dəqiqə ərzində iyirmi beş və əlli inç (ağırlıq ölçü vahidi), yəni otuz beş punda bərabər çəki arasında olan qəlibləri buxarılardan qarmaqlara asmalıyam. Əllərim də həmişə şişkindir və ağrı verir.”

Məqalə daha sonra əri dəniz qoşunlarında dənizçi olan digər bir qadını dilə gətirir və onun narahat və həyəcanla təşvişə düşərək həyat yoldaşının son zamanlarda kişilərə məxsus gəmiyə bir neçə qadın işçi götürmək fikrində olduğunu deməsinə səbəb olur. O yazır: “Dəniz qüvvələri komandanlığı içərisində qırx qadın və dörd yüz səksən dənizçi olan gəmi heyətini təlimata göndərir. Bu kişi və qadından ibarət qarışıq heyət birinci səfərdən sahilə qayıtdıqda, yerli olaraq dənizçilərin

səh:22

xanımlarının narahatlığına səbəb olur və tezliklə məlum olur ki, gəmidə təkcə eyş-işrət və eşqbazlıqla bağlı macəralar baş verməyib, eyni zamanda, həmin qadınların əksəriyyəti bir nəfər dənizçi ilə deyil, onların bir neçəsi ilə cinsi əlaqədə olmuşlar.”

Ardınca yazılır: “Florida ştatında dul qadınların bataqlıqdakı azadlığı sonrakı narahatçılığa səbəb olur. Həmin ştatın Tomas Testa adlı bir hakimi son zamanlarda dul qadınlar üçün təyin edilmiş beş yüz dollar həcmindəki dəyər vergisinin qeyri-qanuni olmasını elan etməklə bu qanunun kişilərin əleyhinə ayrı-seçkilik yaratdığını vurğulayır.”

Sözlərinə davam edərək Maq Daniyel adlı bir qadının əllərində yanğı hiss etməsi və xanım Ostonun (həyat yoldaşı gəmidə dənizçi olmuşdur) iztirab və təşvişə düşməsinə səbəb olmasını və Floridadakı dul qadınların nağd pulla cərimə olunduğunu və digər qadınların da öz azadlıqlarını müəyyən miqdarda dada biləcəklərini qeyd edir. Hamının zehnində bu sual canlanır ki, görəsən, qadınlar bundan əvvəl əldə etdikləri bütün şeyləri itirmədilərmi? Artıq bəhs faydasız və kifayətdir, çünki oyun başlamış və tamaşaçılar öz yerlərini tutmuşlar.

Bu il Amerikanın konstitusiyasında 27-ci islahat qanununun qəbul edilməsi və bununla əlaqədar cinsi məsələlərdən əldə edilən bütün üstünlüklərin qeyri-qanuni olmasının elan edilməsi nəzərdə tutulmuş və beləliklə, Harvard universitetinin hüquq müəllimi olan Resko Bavendin öz bəyanatlarında qadın azadlığının Amerikada qadının hüquqları ilə bağlı qanunların təəssüfləndirici nəticələrinin mənşəyinə çevrildiyini deməsi həqiqətə uyğundur.

Şimali Karolina ştatının senatorlarından biri olan Cey Ervin Amerikadakı cəmiyyətlə bağlı mütaliələrindən sonra kişi və qadını bərabər və eynihüquqlu elan etmək təklifini irəli sürərək bütövlükdə, ailə qanunlarının dəyişdirilməsini və kişilərin ailənin məişət ehtiyaclarının təmin etməklə bağlı qanunda nəzərdə tutulan məsuliyyətliliyinin aradan qaldırılmasını bildirir.

Məqalədə xanım Maq Daniyelin “Qadınlardan biri işdə ağır çəkini qaldırma səbəbilə daxili qanaxmaya mübtəla olmuşdur. Biz istəyirik ki, əvvəlki günlərə qayıdaq və kişilər bizimlə işçi

səh:23

qüvvəsi kimi deyil, bir qadın kimi rəftar etsinlər. Qadın azadlığının tərəfdarı olan kəslərin bər-bəzəkli və cah-cəlallı otaqlarda oturaraq “kişi və qadınlar bir-birilə bərabərdirlər” -deməsi çox asandır. Onların - həmin tərəfdar və sahibkarların yolunun indiyə qədər iş yerlərinə tərəf düşdüyü görülməmiş və günəmuzd qadınların hansı zəhmətə qatlaşdığı və canlarından olduğunu da bilmirlər. Mən belə bərabərliyi istəmirəm, çünki kişilərə məxsus olan bu cür işlərin öhdəsindən gələ bilmirəm. Əgər əmək məşğuliyyəti ilə bağlı bizimlə kişilər arasında rəqabət apararaq işlərimiz müqayisə olunsa, mən öz üzərimə düşən işi öhdəmə götürərək onlarla rəqabətdən kənara çəkilərəm. Ohayo ştatındakı işçi qadınların əldən verdikləri imtiyazlar işçiləri himayə edən qanuna əsasən əldə edilən imtiyazlardır. Biz bir qadın olaraq öz şəxsiyyətimizi əldən vermişik. Mən azad olduqdan sonra nəyə sahib olduğumuzu anlaya bilmirəm. Əlbəttə, müəyyən sayda qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdığı deyilə bilər, amma bizim onlardan (azad şəxslərdən) olmadığımız aydın məsələdir.” - dediyi də qeyd edilmişdir.

Bu, nəzərinizə çatdırılan məqalənin xülasələşdirilmiş formasıdır. Məqalənin mətnindən bütün bu qadınların “azadlıq” və “bərabərlik” adı ilə məcbur edilən məsələlərdən yorularaq bu iki sözə - həmin iki sözün bu sahədə təqsirli olmadığını unudaraq - düşmən olduqları anlaşılır. Kişi və qadın müxtəlif qütbdə olan iki ulduz kimidir. Onların hər biri öz oxu və istiqaməti ətrafında hərəkət etməlidir.

“Nə günəş aya çata (yetişə), nə də gecə gündüzü ötə bilər. Günəş, ay və ulduzların hər biri özünəməxsus bir göydə (öz oxu ətrafında və dairəsində) üzər.”(1)

Həqiqətən də, bəşər cəmiyyətində kişi ilə qadının səadət və xoşbəxtliyinin əsl şərti bu iki cinsin hər birinin öz oxu ətarafında hərəkətini davam etdirməsindədir. “Azadlıq” və “bərabərlik” onların heç birinin öz fitri və təbii olan ox və mərkəzlərindən xaric olmadığı zaman faydalı ola bilər.

səh:24

Cəmiyyətdə narahatlıq və problem yaradan məsələlər təbiət və fitrətin əleyhinə atılan addımlardır, nəinki, digər məsələlər.

Bizim “qadının ailə və cəmiyyətdəki hüquq sistemi” məsələsinin yenidən nəzərdən keçirilməli olduğunu və keçmiş nəzəriyyələrlə kifayətlənməməyi iddia edməyimiz birincisi, təbiəti özümüzə bələdçi və yol göstərən seçməyimiz, ikincisi, keçmiş və hazırda əldə edilən acı və şirin təcrübələrdən faydalı nəticələr çıxarmağımız mənasındadır. Yalnız və yalnız bu zaman qadın hüququ barədəki hərəkatlar özünün həqiqi mənasında gerçəkləşəcəkdir.

Dost və düşmənlər Qurani-Kərimin qadın hüquqlarının müdafiəçisi olmasında müttəfiq və fikir birliyinə malikdirlər. İslama müxalif olanlar ən azı, nazil olduğu dövrü nəzərə aldıqda, Quranın qadın və onun insanlıq hüququ ilə bağlı bir sıra faydalı məsələləri nəzərdə tutaraq bu barədə əhəmiyyətli addımlar atdığı fikrindədirlər. Bununla yanaşı, Quran qadını bir insan və kişilərə şərik olaraq qiymətləndirərkən onun “qadın” və kişinin də “kişi” olmasını heç vaxt nəzərdən qaçırmamışdır. Başqa bir ifadə ilə desək, Quran qadını təbiətinin tələbinə uyğun olaraq nəzərdə tutmuşdur. Bu baxımdan, Quranın əmr və göstərişləri qadının təbiəti ilə uyğunluq təşkil edir. Quranda barəsində söhbət edilən qadın eynilə, xaric aləmi və təbiətdə mövcud olan qadındır. Biri təkvini (təbiət) və digəri yazılmış olaraq yaradılan (Quran) bu iki ilahi kitab bir-biri ilə oxşarlıq və eynilik təşkil edir. Əgər bu silsilə təşkil edən məqalələrdən hansısa yeni və xeyirli düşüncələr əldə olunarsa, bu, həmahənglik və uyğunluqla izah olunmalıdır.

Möhtərəm oxuculara təqdim etdiyimiz və ailə məsələləri ilə əlaqədar barəsində bəhs edilən mövzular bizim tərəfimizdən xüsusi olaraq toplanılan və 1345-1346-cı (hicri-şəmsi) illərdə “Günün qadını” jurnalında “Qadın islami hüquqlarda” adı ilə nəşr edilərək diqqəti cəlb edən məqalələr silsiləsindəndir.

Mövzunun (bəhsimizin) əvvəli və baş verən cərəyanlardan xəbərsiz və işimizlə yenicə tanış olan kəslər üçün ola bilsin ki, bu məqalələrin onlarda dəyişiklik edilmədən toplanması və ilk dəfə

səh:25

olaraq həmin jurnalda çap edilməsi və zərurət təşkil edən mətləblərin xüsusi olaraq seçilməsi təəccüb doğursun. Bu baxımdan, məqalələrin yaranması səbəblərini diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm:

Min üç yüz qırx beşinci (hicri-şəmsi) ildə “ailə hüququ” ilə bağlı edilən qanun dəyişikliyi irəli sürülən təklif və nəzərlərin Quranın açıq-aşkar nəss(1) və dəlillərinə zidd olması cəhətindən İrandakı müsəlmanlar arasında narahatlıq və xüsusən, qadınlarla əlaqədar nəşr olunan qəzet və jurnallarda səs-küy yaranmasına səbəb oldu. Hamıdan daha çox və daha kəskin şəkildə hakim İbrahim Məhdəvi Zəncani (Allah ona rəhmət eləsin) etiraz etməyə başladı. Adı çəkilən şəxs həmin səbəblə qırx madədən ibarət bir layihə hazırlayaraq onu qeyd etdiyimiz jurnalda nəşr etdirməyə nail oldu. Məqalələr ogünkü dövrün tələblərinə uyğun olaraq oxucuların bu maddələrlə bağlı rəy və fikirlərini qeyd edə biləcəkləri şəkildə çap olunmuşdu. Hakim İ.M. Zəncani jurnalda irəli sürdüyü həmin maddələrlə bağlı təklifləri müdafiə edəcəyinə vədə vermişdi.

O günlərdə Tehranın məqam sahibi və möhtərəm ruhanilərindən biri İ.M. Zəncaniyə zəng edərək “iştirak etdiyi məclislərin birində “Keyhan müəssisəsi və informasiya agentliyinin müdirləri ilə həmin mətləblərlə əlaqədar onların da nəşr etdirdikləri qadın jurnallarında olan iradlarla bağlı söhbət apardığını” - deyir. Hakim İ.M.Zəncani ona “əgər hansısa bir irad və ya bu barədə demək istədiyi mətləb varsa, onu eynilə olduğu kimi jurnalda çap etdirəcəyini” - bildirir. Tanınmış ruhani bu məsələni mənə danışdıqdan sonra, fürsət və imkan daxilində həmin məqalələri nəzərdən keçirməyi və ona gərəkli düzəlişlər edə və haşıyələr yazaraq jurnalın sonrakı sayına təqdim etməyimi təklif etdi. Mən dedim: “Jurnalın bütün saylarında çap ediləcək məqalələrə haşiyə yazmağa razı deyiləm, lakin hakim İ.M.Zəncaninin qırx maddədən ibarət irəli sürdüyü və öz təkliflərini müdafiə etmək məqsədilə “Günün qadını” jurnalında nəşr etdirmək istədiyi məqalələrə öz nəzərlərimi yaza bilərəm və

səh:26

bu yolla hər ikimizin fikirləri ümumi camaatın ixtiyarında qoyula bilər.” Həmin ruhani məndən bu barədə bir qədər düşünmək və əlaqəli şəxslərlə məsləhətləşmək üçün ona vaxt verməyimi xahiş etdi. Bir müddətdən sonra yenidən mənimlə təmas saxlayaraq bu məsələyə razı olduqlarını vurğuladı. O, redaksiyaya məktub yazaraq islami fiqhlə uyğunluq təşkil etdiyi miqdarda həmin qanunları müdafiə etməyə hazır olduğunu bildirdi və tələb etdi ki, hakim İ.M.Zəncani və mənim nəzərlərimiz jurnalda bir-biri müqabilində nəşr edilsin. Eyni zamanda, redaksiyanın qəbul edəcəyi təqdirdə, məktubunun da məqalələrlə yanaşı çap edilməsini istədi. Redaksiya bu təklifi qəbul edərək məktubu 07/08/1345-ci (hicri-şəmsi) il tarixdə nəşr etdirdiyi jurnalın 87-ci sayında dərc etdi və birinci məqalə jurnalın 88-ci sayında işıq üzü gördü.

Mən əvvəllər “qadın hüququ” barəsində İ.M.Zəncaninin kitablarından birini mütaliə etmiş və onun bu mövzularla bağlı məntiq və fikirləri ilə tanış idim. Bundan əlavə, uzun illər idi ki, “İslamda qadın hüququ” mövzusu mənim diqqətimi özünə cəlb etmişdi və mən bu barədə çoxlu məlumat və materiallar toplayaraq diskussiya və fikir mübadiləsi aparmağa hazır idim. Hər ikimizin yazdığı məqalələr jurnalda üzbəüz səhifələrdə yerləşdirilmiş şəkildə nəşr edildi.

Təbii ki, mən mətləbə Zəncaninin barəsində bəhs etdiyi mövzuya uyğun olaraq başlamışdım. Bu silsiləvi məqalələrin nəşr edilməsi adı çəkilən şəxsə həddən artıq çətinlik və baş ağrısı yaratdı və o, altı həftədən sonra ürək dayanmasından dünyasını dəyişərək onun ünvanına tuşlanan suallara cavab verməkdən birdəfəlik yaxa qurtardı. Həmin altı həftə ərzində bu məqalələr oxucular arasında öz yerini tuta bildi və maraqlananlar redaksiya və məndən məqalələrin yazılmasının davam etdirilməsini xahiş etdilər. Oxucuların bu istəyi qəbul olundu və beləliklə, məqalələrin sayı otuz üçə çatdı. Nəzərinizə çatdırırıq ki, məqalələr bu qayda ilə yaranıb ərsəyə çatmışdır.

Nəşr edilən otuz üç məqalədə yalnız nəzərdə tutulan mətləblərin yazılması və bir sıra mövzuların kənarda qalmasına baxmayaraq, mən yorğunluq və başqa məsələlərlə məşğul

səh:27

olmağım səbəbilə onları tənzimləyə bilmədim. Çoxlu sayda oxucu və maraqlananların tələbini nəzərə alaraq, mən həmin məqalələri jurnalda yenidən çap etdirmədim, çünki onları daha da təkmilləşdirmək və “İslamda qadın hüquq sistemi” adı altında və bir kitab şəklində nəşr etdirmək fikrində idim. Bu məqalələrdə toxunulan mövzular aşağıdakılardan ibarətdir:

“Elçilik”, “müvəqqəti evlilik (mütə)”, “qadın və ictimai müstəqillik”, “İslam və həyatın yenilənməsi”, “Quranda qadının məqamı”, “heysiyyət və insanlıq hüququ”, “ailə hüququnun təbii mənbə və əsasları”, “kişi və qadının fərqləri”, “mehriyyə və nəfəqə”, “irs”, “boşanma (talaq)”, “qadınların (zövcələrin) sayı”.

Barəsində məlumat topladığımız və yerdə qalan mövzular bunlardır:

“Kişinin ailədə idarəçilik hüququ”, “uşağın xərcləri ilə bağlı hüquqlar”, “iddə(1) və onun fəlsəfəsi”, “qadın və ictihad və fətva”, “qadın və siyasət”, “qadının qəzavət məsələlərində rolu”, “qadının cəza məsələlərində rolu”, “qadının əxlaq və tərbiyəsi”, “qadının geyimi”, “qadının cinsi əxlaqı (qeyrət, həya, iffət və s.)”, “analıq məqamı”, “qadın və evdən xaricdəki işlər, həmçinin, bir sıra digər məsələlər.”

Əgər Allah tofiq əta eləsə, bu mövzuları kitabın ikinci cildi olaraq nəşr və çap etmək fikrindəyik. Allahdan müvəffəqiyyət və uğur diləyirik.

Qəlhək, Şəhrivər, 1353-cü il (hicri-şəmsi).

Mürtəza Mütəhhəri.

İslamın ictimai fəlsəfəsinin cavanlar arasında yaya bilmək imkanına malik olacaqdım. Ümidvaram ki, cavanların islami baxımdan ailə münasibətləri ilə əlaqədar olan məsələləri anlaması üçün onlara yardımçı ola bilərəm.

Öz məktubumda da qeyd etdiyim kimi, mən qəbul edilən ictimai qanunu müdafiə etmək və onun kamil və yüz faiz islami qanunlara uyğun və ictimai meyarlar baxımından, düzgün olduğunu iddia etmək məqsədini güdmürəm. Mənim də həmin qanuna iradlarımın olması mümkündür. Eyni zamanda, camaat arasında yayılmış və qəbul edilən üslubun doğru və ədalətə uyğun olduğunu da qəbul etmirəm. Əksinə, mən özüm də aydın şəkildə ailə münasibətlərindəki xaos və nizamsızlıqları müşahidə edərək görür və bu əqidədəyəm ki, ailə zəminində əsaslı və köklü islahatlar həyata keçirilməlidir.

Amma “İran konstitusiyası və ictimai qanunlarına irad”, “Müqəddəs əhd-peyman, yoxsa, evlilik andı” kitablarını qələmə alan yazıçıların əksinə, mən İran kişilərini yüz faiz olaraq günahsız kimi tanıtdırmır və bütün təqsirləri qəbul edilən ictimai qanunlarda görmür və həmin qanunların İslam fiqhindən qaynaqlandığını söyləmir və məsləhət və yeganə həll yolunun həmin qanunun maddələrində dəyişiklik etməkdə olduğunu demirəm. Mən ər və arvadın bir-birinə, övladları və ya digər fərdlərə nisbətdə İslamda nəzərdə tutulan hüquqlarını aradan qaldıran və onların dəyişdirilməsinə təkid edən qanunları bu məqalədə bircə-bircə tədqiq edə və dəqiq psixoloji, təbii və ictimai araşdırmalara əsaslanaraq sübut edəcəyəm ki, kişi və qadın insanlıq baxımından bir-biri ilə bərabərdir və ailə münasibətlərinin icra və əməl məqamında təşkili üçün ən yaxşı zamindirlər.

Əziz oxucularımızdan nəzərdə tutulan bəhsə daxil olmadan öncə, aşağıdakı bəzi mətləblərə toxunmaq üçün icazə istəyirik:

görmüş və eşitmişik - seminar və konfranslar təşkil edərək onu həll edə bilsin, nə bu məsələ təkcə bizim ölkə və məmləkətə məxsusdur və nə də digərləri onu həll etmiş və ya həqiqi həll yolunu bildiklərini iddia etmişlər.

Məşhur “Tarix və sivilizasiya” əsərinin müəllifi filosof və yazıçı Vil Dorant deyir: “Əgər iki mininci ildə məsihi olduğumuzu və XX əsrin rəbiül-əvvəl ayında dünyada hansı böyük hadisənin baş verəcəyini bilmək istədiyimizi fərz etsək, anlayacağıq ki, bu, nə müharibə, nə də Rusiya hərəkatıdır, əksinə qadınların vəziyyətinin dəyişməsidir. Tarix qısa müddət ərzində belə bir sarsıdıcı dəyişikliyi görməmişdir və ictimai asayişin dayaqları hesab edilən kilsələr, insanın şəhvət və əxlaqi fəsadlarına mane olan evlilik və qadına sahib olmaq və bizi vəhşilikdən xilas edərək mədəniyyət və sivilizasiyaya yiyələnməyimizə səbəb olan əxlaq qanunları - bunların hamısı açıq-aşkar bu nəql olunma və inteqrasiyada bizim düşüncə və təfəkkürümüzə təsir edə və adət-ənənə, həyat və yaşayış tərzi kimi formalaşaraq qeyd etdiyimiz sahələrin giriftarçılığa düçar olmasına səbəb olmuşdur.”

İyirminci əsrin üçüncü rübündə yaşamağımıza baxmayaq, Qərb mütəfəkkirlərinin ailə münasibətlərinin dağılması və evlilik təməllərinin yıxılmasından, cavanların evlilik məsuliyyətinin yükü altına girməkdən boyun qaçırması, analarından nifrət etmələri, ata-ananın bir-birlərinə, xüsusən də, övladlarına qayğı və isti münasibət bəsləməsinin azalması, bugünkü dünyada qadının pozğunluq və fahişəliyi, həqiqi hislər və məhəbbətin öz yerini səthi və keçici hislərə verməsi, talaq və boşanma hallarının daimi olaraq artımı, heyrətamiz şəkildə qeyri-qanuni və qeyri-şəri (bic və ata-anası bilinməyən)) uşaqların dünyaya gəlməsi, evlilər arasında səmimiyyət və vəhdətin nadir hallarda olması məsələlərindən söhbət açmaları heç də gözlənilməz deyil.

və Qərbin, guya, uzun illərdir ki, bu məsələləri daha yaxşı həll etdiyini və bizim isə onlardan geridə qaldığımızı və bacardıqca tez bir zamanda onlara təqlid etməli olduğumuzu düşünməsi təəssüf doğurur. Bu, bir təxəyyül və xülyadır. Onlar həmin məsələlərdə bizdən daha biçarə və giriftar, eyni zamanda, lider və öndərlərinin bu baxımdan fəryad və ah-naləsi daha da ucadır. Qadının elm və təhsil alması məsələsini demirəm, digər məsələlərə nəzər saldıqda, onların daha pis vəziyyətdə olduğu və ailə səadəti və xoşbəxtliyindən binəsib və bəhrələnmədikləri göz qabağındadır.

islahatları ona hakim oldu. Nəticədə, Şərqdə yaşayan biz müsəlmanların da onların düşdükləri hər bir bataqlığa düşməyimiz və getdikləri yolları getməyimizi zəruri edən heç bir qaçınılmazlıq yoxdur. Biz Qərb həyatına ayıq və düşüncəli olaraq diqqət etməliyik, çünki onlara təqlid edərək əldə etdiyimiz elm və texniki inkişaf, adət və ənənələr və onlara baha başa gələn və bəlaya çevrilən minlərlə qanunlardan - İranda ailə intizamı ilə əlaqədar edilən qanun dəyişikliyi və onun Avropa qanunları ilə ayaqlaşdırılması da onlardan biridir - ehtiyat etməliyik.

və hərc-mərclik və müxalifətçiliyə tərəfdarlıq edən kəsləri çıxmaq şərtilə, camaatın əksəriyyəti din və məzhəbə bağlıdır.

Bəzilərinin verdiyi proqnozların əleyhinə olaraq, təhsil və elmlənmək bu millət arasında ayrılıq və fasilə yarada bilmədi, əksinə düzgün və səhih təbliğatın az, amma zəhərli və əks-təbliğatın çox olmasına baxmayaraq, elm və təhsil sahibləri günbəgün İslama tərəf yönəlməyə başladılar.

İndi sizdən soruşuruq ki, bu qanunlar istər-istəməz psixoloji zəminələrin olması ilə necə uyğunluq təşkil edir? Yəni, qanun ürfi cəhətdən İslam şəriəti ilə uyğunluq təşkil etməsə, ondan hansı nəticələr gözlənilə bilər?

Hansısa bir qadının həyatındakı münaqişələr və çətinliklər ucbatından məhkəməyə müraciət etdiyini və ərinin razılığı ilə məhkəmənin də boşanma hökmü verdiyini və daha sonra onun başqa bir kişi ilə evləndiyini düşünün. Bu yenicə evlənmiş olan kişi və qadın ürfi qanunlar baxımdan bir-birini ər-arvad bilmələrinə baxmayaraq, öz məzhəbi vicdanlarının dərinliyində özlərini yad və əcnəbi, cinsi əlaqə və münasibətlərini qeyri-şəri, övladlarını da zinazadə və cəzalarının edam edilmək olduğunu hesab edirlər.

Belə bir halda, onlar üçün hansı psixoloji və ruhi gərginlik və narahatçılığın yarandığını və dost, qonum-qonşu arasında onlara və övladlarına hansı gözlə baxılacağını təsəvvür edin. Biz qanunda dəyişiklik etməklə insanların məzhəbi vicdanlarında dəyişiklik etməyə qadir deyilik. Ya təəssüf, ya da xoşbəxtlikdən, insanların əksəriyyəti din və məzhəbi həssaslıqdan ayrı və kənar deyil.

Əgər siz xaricdən psixoloq və ya hüquqşünas gətirərək camaatın psixoloji vəziyyətinin bu şəkildə olması səbəbindən qanun qəbul edə bilmədiyinizi desəniz və onunla məsləhətləşsəniz, görəsən, o, sizə bu şəraitə uyğun bir nəzər deyə biləcəkmi? O, sizə bu işin minlərlə ruhi və psixoloji çətinlik törədərək narahatçılıqlar yaradacağını deməyəcəkmi?

Bu cür qanunların cəzavermə qanunları ilə müqayisədə daha çox fəsad və zərərlər yartdığını düşünmək yanlışdır. Onlar arasındakı fərqlər yerlə göy qədərdir. Cəzavermə və cinayət məcəlləsinə aid qanunlarda dəyişiklik və onların tətil olunması

səh:33

sadəcə cəmiyyətə bir zərbədir və təkcə azğın və cinayətkarların fəaliyyətinə səbəb olur, lakin ər-arvad və övladlarla bağlı qanunların tətili insanların fərdi və şəxsi həyatları ilə əlaqədardır və hər bir fərdin şəxsi olaraq məzhəbi həssasiyyəti və hissləri ilə birbaşa müharibə etmək deməkdir. Belə qanunlar ya məzhəbiin nüfuzu və vicdanın qələbəsi ilə təsirsiz və fəaliyyətsiz qalaraq yaratdığı psixoloji və ruhi gərginlik və narahatçılıq səbəbilə ləğv edilir, ya da psixoloji çəkişmədən sonra məzhəbi ruhiyyəni qüvvədən salaraq zəiflədir.

səh:34

qadının isə əlavə (yardımçı) olmasını - də unutmamışdır. O, sadalanan həmin məsələni min otuz dördüncü maddəni - nikah (evlilik) və boşanma məcəlləsinin birinci qanunudur - izləyərək bu şəkildə tənzimləmişdir:

1034-cü maddə - evlənməklə əlaqədar heç bir maneəsi olmayan qadınlara elçi gedilə bilər.

Başa düşüldüyü kimi, yuxarıdakı maddədə heç bir hökm və məcburiyyət qeyd olunmadığı halda, kişi üçün evlilik “qadını almaq” - mənasında nəzərdə tutulmuş və o (kişi), alıcı və müştəri ünvanında göstərilmiş, eyni zamanda, qadın da kişi müqabilində mal və əmtəəyə bənzədilmişdir. Bu cür ifadələr cəmiyyətin ruhiyyə və psixologiyasında həddən artıq xoşagəlməz və narahat vəziyyətlərin yaranmasına səbəbə olur, xüsusən də, kişi-qadın münasibətlərinə təsir edərək kişini ağa və müştəri, qadını isə mal və qul kimi nəzərə çarpdırır. “Bu dəqiq psixoloji müzakirələrin ardınca, məsələni “elçilik” adı altında xatırladan qarşı tərəf (qırx maddədən ibarət təklifi irəli sürən şəxs) məsələnin bir tərəfli və “qadını almaq” mənasında nəzərə çarpmaması üçün elçiliyi kişi və qadın üçün bir vəzifə hesab edir ki, evlilik nə “qadını almaq”, nə də “kişini almaq” mənasına şamil olmasın. Əgər “qadını almaq” mənasında kişinin həmişə qadına elçi getməli olduğunu desək, qadının şəxsiyyət və heysiyyətini alçaltmış və onu əmtəə və mal kimi qələmə vermişik.

və tələb, qadının vücudunda isə naz və qəmzənin yerləşdirilməsi xilqətin şahanə əsərlərindəndir, belə ki, yaradılışda qadının cismani zəifliyi kişinin güc və qüdrətli cismi müqabilində bu vasitə (qadın tərəfindən cəlb olunma) ilə bərpa olunmuşdur.

Kişinin ardınca düşmək qadının heysiyyət və şərafətinin xilafınadır. Kişi üçün hansısa bir qadına elçi gedərək ondan “rədd” cavabı almaq, sonra digər bir qadının qapısına getmək, nəhayət, bir nəfəri öz istəyi ilə zövcəsi olmağa razı salmaq qəbul olunasıdır, amma kişini öz təsir və cazibəsi altına salmaq və onun məşuquna çevrilməyə layiqli olan qadının gündə bir kişini dalınca düşməsi və rədd cavabı eşidərək digərinin sorağında olması bəyənilən və qadına yaraşan bir iş deyil.

Tanınmış Amerika filosofu Vilyam Ceymsin əqidəsinə görə qadınlardakı zərif şəkildə özünü büruzə verən cəkinmə və həya qərizə və instiktlə bağlı deyil, əksinə onların dəyər və qiymət, izzət və ehtiramı kişilərin arxasınca düşmədikdə, özlərini pozğun hala salmadıqda və kişilər üçün əl çatmaz olduqda daha çox nəzərə çarpır. Tarix boyunca qadınlar belə məsələləri öz qızlarına da öyrətmişlər. Həmin mətləb təkcə insan cinsinə məxsus deyil, heyvanlarda da məsələ bu cürdür və erkək heyvanların təbiətində özünü dişi heyvana ehtiyaclı kimi göstərmək xüsusiyyəti vardır. Dişi heyvanlar erkək heyvanın iradə zəifliyindən istifadə edərək ona ən həssas olan qəlbi vasitəsilə təsir edir və şikarını ələ keçirmək və daha çox özünə tabe etmək və ələ almaq üçün çalışır.

baxımından fərq yaratmalıyıqmı? Kişi qadının vüsalı intizarındadır, nəinki, onun köləliyi. Şirin sözlü şair Hafiz belə deyir: “Mən təəssüf edirəm ki, ən yaxşı olan kəslərin diqqətini cəlb etmək üçün onlara əta eləmək baxımından heç nəyə sahib deyiləm.” Bu, qadın və onun məqamına xəyanət edilməsidir, yoxsa, yaşayan və canlı (diri) qəlblərdə qadına ən yüksək hörmət və ehtiramın yer tutması və bütün kişilərin qadının gözəlliyi və onun camalı qarşısında zəif və acizliyini bildirərək ona ehtiyaclı olduğunu deməsi və onun (qadını) isə kişiyə ehtiyacsızlığını tanıtmasıdır?

Qadının hünər və istedadı kişini hansı halda və vəziyyətdə olursa olsun, öz tərəfi və səmtinə çəkə bilməsindədir. Amma günümüzdə “qadın hüquqlarını müdafiə” adı ilə onun ən böyük imtiyaz, şərəf və ləyaqətinin necə ləkənərək tapdalandığının şahidiyik. Bizim “qadının qaşını düzəltmək istədikdə, onun gözünü çıxartdılar.” - deyə toxunduğumuz məsələlər bunlar idi.

Bu cəhətdən “qırx maddədən ibarət” təklifi irəli sürən şəxsin nəzərdə tutduğu maddələr qadının kişilərlə vəzifə və elçilikdə şərik və ortaq müəyyən etdiyindən, heç bir dəyərə malik deyil və bəşər cəmiyyətinin zərərinədir.

Mən bu maddəyə başqa iradların da tutulduğunu deyirəm. Həmin irad belədir: “M.İ.Zəncani “münasibətləri heç bir səbəb olmadan pozan tərəfin ya aldığı hədiyyələri qaytarmasını, ya da onun pulunu ödəməsini və əgər qaydaya uyğun olaraq hansısa bir tutarlı səbəbdən münasibətləri pozduqda və müqabil tərəf də tələb etdikdə, ən azı, aldıqları hədiyyələri geri verməli olduğunu” - deyir. Amma həqiqət həmin iradlardan heç birinin yerli olmadığıdır. “İctimai qanunun 1036-cı maddəsində belə deyilir:

“Əgər namizədlərdən (nişanlı şəxslərdən) hansısa biri səbəbsiz olaraq münasibətləri pozsa və tərəf müqabili, ya hər iki tərəfin ataları və ya digər şəxslər evliliyin olacağına etimad edərək xərc çəkmiş olsalar, nişanı pozan şəxs digərlərinə dəyən xəsarəti ödəməlidir və nəzərdə tutulan xəsarət taariflərə uyğun olmalıdır.”

Qanunun bu maddəsi M.İ.Zəncaninin “qanun nəzərdən qaçırtmışdır” - deyə düşündüyü məsələni izah edir. Həmin məsələ qanunun bu maddəsində “səbəbsiz olaraq nişanı pozan” qeydi və sözünün işlədilməsidir. Qanunun bu maddəsinə əsasən, nişanı heç bir səbəb olmadan pozan tərəf təkcə qarşı tərəfə vurduğu şəxsi zərəri deyil, valideyn və digərlərinin də çəkdikləri xərci ödəməyə zamindir.

Bu maddədə qanun “evlənəcəklərinə etimad etmək” sözünə söykənir. Əlavə olaraq, səbəbiyyət qanununda zəmanətə səbəb olan amillərdən biri kimi “küsmək” də nəzərdə tutulmuşdur ki, qarşı tərəfin zaminliyinə sübut olaraq üç yüz otuz ikinci maddədən istifadə etmək olar.

Beləliklə, ictimai qanun namizədlik xəsarətləri - təklif sahibinin də dediyi kimi, buna nişanlanma səbəbdir - barədə sükut etməyərək onu iki maddədə yerləşdirmişdir.

İctimai qanunun 1037-ci maddəsi belədir:

“Nişanlılardan hər biri nəzərdə tutulan nişan müqabilində bir-biri və ya valideyinlərinə verdikləri hədiyyələri nişan pozulduğu zaman, tələb edə bilərlər. Əgər verilən hədiyyələrin özü mövcud olmazsa, adətən, onların məbləği ödənməlidir və bu şərt tərəflər hədiyyənin tələf olmasında təqsirli olmadıqları zaman istisnadır.”

səh:40

Bu maddə tərəflərin bir-birinə vedikləri əşyalara aiddir və diqqət edirsinizsə, maddədə “tərəflərdən biri səbəbsiz olaraq nişanı pozsa” - deyə, heç bir qeyd nəzərdə tutulmamışdır. M.İ.Zəncaninin “səbəbsiz olaraq” qeydini vurğulaması yersizdir.

Görəsən, ictimai qanunun iki sadə maddəsinin mənasını anlamaqda aciz olanlar - ömür boyu həmin məsələləri araşdırmaları və uzun illər ərzində ölkənin büdcəsini “mütəxəssis tədqiqatı” adı ilə bu qanunları öyrənmək üçün xərcləmələrinə baxmayaraq - minlərlə məsələ və xırdalıqları nəzərə alan asimani qanunların dəyişdirilməsini və onlardan baş açdıqlarını necə iddia edirlər?! Onu da qeyd edək ki, M.İ.Zəncani “Müqəddəs əhd-peyman, yoxsa, evlilik andı” kitabını yazmazdan beş il əvvəl, yuxarıdakı cümlələri “heç bir səbəb olmadan” kimi oxuyurmuş. O, öz kitabının ön səhifələrində fəryad edərək “dünyada səbəb və nəticəsiz bir iş varmı?” - deyir. Amma son illərdə onun bu cümlələri səhv və yanlış oxuduğu məlum olmuşdur.

Hələlik “Elçilik” fəslində təklif sahibinə tutduğumuz digər iradlardan daşınırıq.

səh:41

səh:42

- nəzərində İslamın parlaq qanunlarından biri evliliyin iki istiqamətdə baş tutmasıdır: Daimi və müvəqqəti.

Daimi evliliklə müvəqqəti evlilik bir sıra məsələlərdə oxşar və bəzi məsələlərdə isə fərqli yönlərə malikdir. Onları bir-birindən fərqləndirən birinci dərəcəli məsələ kişi və qadının müvəqqəti evlənməyə qərar verdikləri zaman müddət başa çatdıqdan sonra istəsələr vaxtı artırmaları, istəməsələr də ayrılmalarıdır. Digər bir fərq isə şərait baxımından, onların istədikləri kimi əhd-peyman bağlamalarının mümükün olmasıdır. Məsələn, daimi evlilikdə kişi qadının gündəlik xərclərini, geyimini, xəstələndikdə dərman və həkimlə bağlı və digər tələbatlarını ödəməyə borcludur, amma müvəqqəti evlilikdə bu məsələ əqd bağlayan tərəflərin istəyindən asılıdır, belə ki, kişi həmin xərcləri təmin etmək qabiliyyətinə malik olmaya və qadın kişinin pulundan istifadə etməyi istəməyə bilər.

Daimi evlilikdə qadın istər-istəməz kişinin ailə başçısı olmasını qəbul etməli və onun əmr və göstərişlərinə məsləhətə əsasən, ailə daxilində itaət etməlidir, amma müvəqqəti evlilikdə bu məsələ razılaşma və tərəflərin istəyinə bağlıdır.

Daimi evlilikdə kişi və qadın qeyri-ixtiyari olaraq bir-birindən irs aparırlar, lakin müvəqqəti evlilikdə bu cür deyil.

Daimi və müvəqqəti evliliyin əsl və əsaslı fərqləri müvəqqəti evliliyin hədd-hüdud və qeydlərdən azad və istisna olması, yəni tərəflərin istək və razılaşmasına bağlı olmasındadır. Hətta, onun (evliliyin) müvəqqəti olması da həqiqətdə, hər iki tərəfə bir növ, azadlıq bağışlayır və evliliyin zaman və müddətini onların ixtiyarında qoyur.

Daimi evlilikdə tərəflərdən heç biri digərinin razılığı olmadan övlad sahibi olmaq və nəsil artırılmasının qarşısını ala bilməz, amma müvəqqəti evlilikdə tərəflərdən birinin razılığına zərurət və ehtiyac yoxdur. Həqiqətdə, bu da hər iki tərəfə bəxş edilən ikinci bir azadlıqdır.

Bu qəbildən olan evliliyin nəticəsi, yəni övladın dünyaya gəlməsi ilə daimi evlilikdən dünyaya gələn övlad arasında heç bir fərqlər mövcud deyil.

Həm daimi, həm də müvəqqəti evlilikdə mehriyyə verilməsi

səh:44

zəruridir. Əgər müvəqqəti evlilikdə mehriyyənin miqdarı müəyyən edilməmiş olsa, əqd batildir və daimi evlilikdə isə batil deyil və mehriyyə təyin olunmuş olur. Bu, müvəqqəti evliliyin daimi evliliklə olan fərqlərindəndir.

Daimi evlilik və əqddə qadının anası və qızı (ögey) evlənmək baxımından ərə və ərin atası və oğlu (ögey) qadına haram olduğu kimi, həmin şərtlər müvəqqəti evlilikdə də keçərlidir. Eyni zamanda, daimi əqddə olan qadına digərlərinin elçi getməsi haram olduğu kimi, müvəqqəti əqddə olan qadına da elçi getmək haramdır. Daimi əqddə olan digər bir qadınla zina etməyin əbədi haramlığa (yəni o qadınla əbədi evlənə bilməz) səbəb olması, müvəqqəti əqddə olan qadınla zina etməyə də aiddir və o qadın da eyni hökmü daşıyır. Daimi evlilikdə qadın ayrılıq və talaqdan sonra bir müddət iddə saxlayır və onun gözləmə müddəti üç dəfə aylıq xəstələnmə zamanı gördüyü qandan pak olmaq müddəti qədərdir, amma müvəqqəti evlilikdə müddətin bitməsi və ya onun qadına bağışlanılmasından sonra gözləmə müddəti daimi evlilikdən fərqli olaraq iki dəfə aylıq xəstələnmə qanından təmizlənməsi və ya qırx beş gün gözləmə müddəti qədərdir.

Daimi evlilikdə iki bacı ilə eyni zamanda evlənmək qeyri-mümkün olduğu kimi, müvəqqəti evlilikdə də bu qayda ilədir. Bu, “müvəqqəti evlilik” və ya “müddətli izdivac” adı ilə şiə fiqhində qeyd edilən və ictimai qanunumuzda işarə olunan məsələlərdəndir.

Aydın məsələdir ki, biz bu qanunu onun bütün xüsusiyyətləri ilə qəbul edirik. Amma “camaat həmin qanundan sui-istifadə etmiş və etməkdədir” məsələsinin bu qanuna heç bir aidiyyatı yoxdur. Həmin qanunun ləğv edilməsi bu məsələlərin qabağını ala bilməz, sadəcə onların forma və şəklini dəyişə bilər, hətta, qanunun ləğv edilməsinin özü də əlavə olaraq, yüzlərlə fəsadın yaranmasına gətirib çıxarar.

Biz insanları islah edib onları tərbiyələndirmək və məlumatlandırmaq əvəzinə, buna ləyaqət və qüdrətimiz çatmadığı üçün davamlı olaraq qanunların üstünə düşmüşük və bu düzgün deyil. Biz insanları günahsız və qanunları müqəssir bilməməliyik.

səh:45

Başa düşməyə çalışmalıyıq ki, daimi evliliyin olmasına baxmayaraq, nə üçün qanun “müvəqqəti evlilik” qanunu adını daşıyır? Görəsən, “Günün qadını” jurnalında məqalələr yazan bəzi yazıçıların dedikləri kimi, müvəqqəti evliliyin qadının insanlıq heysiyyəti və bəşər hüququnun ruhiyyəsi ilə ziddiyyəti vardırmı? Qədim zamanlarda və keçmişdə olmasına baxmayaraq, indi bizim dövrümüzdəki həyat tərzi və iqtisadi şərait baxımdan uyğunluq təşkil etmirmi?

Həmin məsələni biz iki başlıq altında araşdırırıq:

A) Bugünkü həyat və müvəqqəti evlilik

B) Müvəqqəti evliliyin fəsad və zərərləri

tüğyan edərək zirvə və pik nöqtəsinə çatan bir gəncə evlənməli olmasını təklif etsəniz, sizə güləcək. On altı yaşlı və ali təhsilli bir qız da eynilə belədir.

Əməli olaraq bu yaşdakı təbəqədən olan kəslərin evlilik yükü - bir-birləri və gələcək övladlarına nisbətdə həddən artıq məsuliyyət və vəzifələrin yaranmasına səbəb olur - altına girməsi və onları qəbul etməsi mümkün deyil.

kişiyə məxsus olmasın. Bu zaman kişinin də məhdud vəziyyətə düşəcəyi aydın məsələdir. Belə olan halda, həm kişi, həm də qadın bir-birinə mehr və məhəbbət bəsləyəcək. Bu yolla onlar müvəqqəti rahibliyin çətinlikləri və cinsi kommunizmin tələsinə düşmədən müvəqqəti evliliklə kifayətlənə və qane ola bilərlər.

və düsturdur, müvəqqəti evlilik isə, İslamın təklif etdiyi qanun.

Əgər bu avropasayağı proses həyata keçirilə və bədbəxt və biçarə qadınların bir dəstəsi həmin ictimai vəzifəni ifa etmək üçün təyin olunarsa, o zaman qadın öz həqiqi məqamına və insanlıq heysiyyətinə yetişəcək və bəşər hüququnun ruhiyyəsi şad olacaqmı?

Bertrand Rassel rəsmi şəkildə öz kitabının bir fəslində “təcrübi və sınaq evliliyi”nə yer vermişdir. O deyir: “Mütəmadi olaraq Denver əyalətinin məhkəməsində hakimlik etmiş Lindezi həmin vəzifədə olduğu müddətdə bir sıra həqiqətləri müşahidə etmək fürsətinə malik olmuş və “dostluq evliliyi”nin həyata keçirilməsi təklifini irəli sürmüşdür. Təəssüflər olsun ki, o, Amerikadakı post və məqamını əldən verir və daha sonra onun cavanların düşüncəsində mənfi fikirlər yaratması deyil, əksinə onların səadətinə çalışıldığı məlum olur. Katoliklər və qara dərililərə zidd olan siyasi firqələrin də ona etmədikləri əziyyət qalmadı.

“Dostluq evliliyi”ni Mühafizəkarlardan olan alimlərdən biri təklif etmişdi və məqsədi də cavanların cinsi problemlərini həll etmək idi. Evlilikdə pulun olmamasının çətinlik yaradan əsas məsələlərdən biri olduğu Lindezinin diqqətindən yayınmır. Bu məsələnin (pulun olmaması) çətinliyi gələcəkdə uşaqların olması ehtimalı ilə bağlı deyil, əksinə qadınların məişət ehtiyaclarını ödəmələrini yaxşı fikir olmaması baxımından idi. Beləliklə, o, cavanların həmin evliliyi həyata keçirməsinin düzgünlüyü fikrində idi. Bu evlilik adi evliliklə üç cəhətdən fərqə malikdir: Birincisi, evlilikdə məqsəd uşaqların dünyaya gətirilməsi deyil. İkincisi, qadın hamilə olmadığı və övlad dünyaya gətirmədiyi müddətdə, onların bir-birindən ayrılması hər iki tərəfin razılığı ilə olmalıdır. Üçüncüsü, ayrılıq və talaqın baş verdiyi surətdə, qadın sadəcə yemək-içmək xərcərinin ödənilməsini tələb edə bilər.... Mən Lindezinin irəli sürdüyü təklifin təsirli olması ilə bağlı heç də şəkk-şübhə etmirəm və əgər bu məsələni qanun qəbul etsəydi, əxlaqın sağlamlaşdırılmasında bir çox təsirlərə malik olardı.”

Rassel və Lindezinin “dostluq evliliyi” adlandırdığı izdivacın

səh:49

İslamın “müvəqqəti evlilik” adlandırdığı məsələ ilə azacıq fərqinin olmasına baxmayaraq, Rassel və Lindezi kimi mütəfəkkirlər təkcə daimi evliliyin cəmiyyətin bütün ehtiyaclarını ödəməsində yeganə vasitə və çıxış yolu olmadığını anlamışlar.

Xüsusən, hazırkı və yaşadığımız əsrdə müvəqqəti evliliyin xüsusiyyətləri və onun zəruriliyi, eyni zamanda, daimi evliliyin bəşərin bütün ehtiyaclarını ödəməkdə kifayət etməməsi tədqiqat və araşdırma mərkəzində saxlanılmışdır. İndi də, başqa bir deyimlə, sikkənin digər üzünü - həmin evliliyin hansı zərər və fəsadları törədə bildiyini araşdıraq. Müqəddimə olaraq bir mətləbi xatırlatmaq istəyirəm:

İnsanların düçüncə və nəzərlərini irəli sürə bildikləri bütün mövzu, məsələ və zəminələr arasından heç biri tarix elmləri, əqaid, adət və ənənələrlə bağlı mövzu və zəminələr qədər dolaşıq və çətin deyil və elə bu cəhətdən, heç bir mövzu həmin mövzular kimi tənqid atəşinə tutulmamış və əksinə, onlar qədər də şöhrət tapan və barəsində nəzərlər irəli sürülən mövzular da olmamışdır.

Misal olaraq, deyə bilərəm ki, fəlsəfə, irfan, islami kəlam (əqaid) barəsində məlumatı olan və günümüzdə qələmə alınan bir sıra əsərləri - əksər hallarda xaricilərin yazdıqlarından iqtibas və ya eynilə onların dedikləridir - mütaliə etmiş şəxslər mənim nə demək istədiyimi başa düşə və anlaya bilərlər. Bu, şərqşünaslar, onların tərəfdar və tabeçiliyində olanların həmin məsələlər barədə məsələni başa düşüb anladıqları zaman, o mövzularla bağlı hər cür nəzər söyləməyi lazım və zəruri bilməsinə bənzəyir.

Məsələn, islami irfanda məşhur olan “vəhdətül-vücud” məsələsi ətrafında hansı sözlər deyilməmiş və nələr danışılmamışdır?! Amma təkcə bir məsələnin -”vəhdətül-vücud”un nə olması və onun barəsində (Sədrül-mütəəllihin Şirazi və Muhyddin Ərəbi kimi) İslam irfanı qəhrəmanlarının nə dedikləri və hansı təssəvvürdə olduqlarının yeri məlum!

Mən “Günün qadını” jurnalının bir neçə sayında nəşr edilən düşüncə və nəzərləri oxuduğum zaman, qeyri-ixtiyari olaraq

səh:50

“vəhdətül-vücud” məsələsini xatırladım. Gördüm ki, bütün sözlər deyilib, lakin məsələnin ruhu və əsasını təşkil edən hissə - qanun barədə müəllifin nə demək istədiyi və məqsədinin nə olduğu nəzərdən qaçırılıb.

Əlbəttə, bu məsələnin “Şərqin mirası” olması səbəbi ilə ona lazımı miqdarda diqqət göstərilməmişdir, amma “Qərbin töhfəsi” olsaydı, belə olmazdı. Əgər bu qanun Qərbdən bizə keçsəydi, indi onun barəsində seminar və konfranslar təşkil olunar və daimi evlilik qanunlarının XX əsrin ikinci yarısı ilə bir araya sığaraq uzlaşmadığı və gənc nəslin daimi əqdin bu cür şərtləri altına girmədiyi və bugünkü nəslin azad olmaq, azad yaşamaq istədiyi və sadəcə özünü razılaşma əsasında seçə bildiyi şərtlərlə uzlaşan evliliyə razı olduğunu deyərdilər.

Bu səbəbdən, həmin nəğmə və zümzümə Qərbdən başladıldığı və Rassel kimi şəxslər tərəfindən “dostluq evliliyi” təklif olaraq irəli sürüldüyü üçün, onun İslamda istənildiyindən daha artıq rəğbətlə qarşılandığı diqqətdən yayınmamış və daimi evlilik və izdivacı geridə qoymuşdur. Belə olan təqdirdə, biz də daimi evliliyi təbliğ və müdafiə etmək məcburiyyətindəyik.

Müvəqqəti evlilik bütün hall və şəraitdə daimi evliliyin təklikdə bəşərin ehtiyaclarını aradan qaldırmağa qadir olmadığı zamanlarda şəriliyə malik olmuş və sadəcə daimi evliliklə bağlı olan inhisar insanların müvəqqəti rahiblik və yaxud cinsi kommunizmdə qərq olması məcburiyyətini yaratmışdır. Ayındır ki, heç bir oğlan və qız daimi evlilik zəminəsi olan yerdə özünü müvəqqəti evliliyə aludə etməz.

2. Müvəqqəti evlilik iranlı oğlan və qızlar tərəfindən - onlar şiə məzhəblidirlər - yaxşı qarşılanmamış və bunu, bir növ, özlərininin təhqir olunması kimi qəbul etmişlər. Nəticədə, şiə olan cəmiyyətin ümumi fikrində də, bu məsələ kənarlaşdırılır.

Cavab olaraq birincisi, qadınlar arasında mütəyə nifrət və mənfi münasibətin yaranması səbəbinin onlardan sui-istifadə edən kişilər olduğunu deyə bilərik. Qanun bu cəhətdən onların qarşısını almalı və mane olmalıdır. Biz həmin sui-istifadələr barədə söhbət açacağıq. İkincisi, müvəqqəti evliliyin - bu evliliyin fəlsəfəsi daimi evliliyə ya hər iki tərəfin, ya da onlardan birinin hazırlığının olmamasına baxmayaraq - daimi evlilik qədər yaxşı qarşılanacağını gözləmək yanlış və yersizdir.

3. Müddətli evlilik qadının heysiyyət və ehtiramına ziddir və bir növ, insanı kirayəyə (icarəyə) vermək və şəri baxımdan bunu qanuniləşdirməkdir. Qadının kişidən aldığı müəyyən miqdar pul müqabilində öz bədən və vücudunu kişiyə təslim etməsi və onun ixtiyarında qoyması qadın heysiyyətinə müxalifdir.

Bu irad daha da təəccüb ediləsidir. Birincisi, əvvəlki məqalələrdə də qeyd etdiyimiz bütün xüsusiyyətlərilə yanaşı, müvəqqəti evliliyin kirayə və icarə ilə nə əlaqəsi var və görəsən, evliliyin zaman məhdudiyyəti onun evlilik forması və şəklindən xaric olması və icarə şəklinə düşməsinə səbəb olurmu? Eyni zamanda, mehriyyə və müəyyən bir müddətin təyin olunmasına malik olma onun icarə və kirayə hesab edilməsinə əsas verirmi? Əgər mehriyyəsiz olsa və kişi qadına heç bir şey verməsə və bağışlamasaydı, onda, qadın öz insanlıq heysiyyətinə qovuşacaq və onu əldə edəcəkdimi? Biz mehriyyə məsələsini ayrıca olaraq izah edəcəyik.

səh:52

Fəqihlərin əksəriyyəti açıq-aşkar işarə etmiş və ictimai qanun da buna əsasən, öz maddələrində müvəqqəti evliliklə daimi evliliyin razılaşma mahiyyəti baxımından, heç bir fərqə malik olmadığını və elə bu cür də qəbul olunmalı olduğunu tənzimləmişdir. Onların hər ikisi izdivaca aiddir və hər birinin əqdi özünə məxsus sözlərə malikdir və əgər müvəqqəti evlilik əqdini kirayə və icarəyə aid olan sözlərlə oxusalar, əqd batildir.

İkincisi, hansı vaxt və hansı tarixdən etibarən, insanı icarə etmək hökmü mənsux (aradan qaldırılmış) olmuşdur? Bütün dərzilər, çorək bişirənlər, həkim və mütəxəssislər, Baş Nazirdən tutmuş sadə işçilərə qədər bütün dövlət məmurları və karxana işçiləri kirayə edilmiş insanlardır.

Üçüncüsü, azad və ixtiyari şəkildə bir qadın hansısa bir kişi ilə müvəqqəti izdivac əqdi bağlayarsa, kirayə olunmuş insan deyil və insanlıq heysiyyət və şərafətinə xilaf olan heç bir iş görməmişdir. Əgər kirəlik və icarə edilmiş qadını tanımaq və qadının köləliyini görmək istəyirsinizsə, Avropa və Amerikaya səfər edərək film və kino çəkən şirkətlərə baş çəkin və onların necə olmasını anlayın və görün ki, adları çəkilən kompaniyalar qadın hərəkətləri, jestləri və cinsi qabiliyyətlərini necə satışa çıxarmışlar. Həqiqətdə, sizin kino və teatrlar üçün aldığınız biletlərin pulları kiralıq qadınların pullarını ödəməyə sərf edilir. Siz bədbəxt və biçarə qadınların pul qazanmaqdan ötrü hansı yükün altına girdiyinə bir diqqət edin. Onlar uzun müddət təcrübəli və möhtərəm mütəxəssislərin nəzarəti altında qalaraq cinsi hissləri təhrik edən sirlərin öyrənilməsində istifadə edilir və özlərini gəlirli müəssisələrin ixtiyarında qoyur və onların müştərilərinin artmasına xidmət edirlər.

Bar, diskoteyka və otellərə də baş çəkin və qadınların necə də şərafətə sahib olduğunun, qəpik-quruş əldə etmək və ya kiminsə cibini doldurmaq üçün özünü qonaqların ixtiyarında qoyduğunun şahidi olun. Kiralıq və icarə edilmiş qadınlar böyük ticarətlərin həyata keçirilməsi üçün öz şərəf və heysiyyətlərini alətə çevirən manikenlərdir və onlar digərlərinin hərisliklərinin daha da artmasına səbəb olurlar.

səh:53

İcarə edilmiş qadınlar hansısa bir firmanın iqtisadiyyatı xeyrinə süni və keyfiyyətsiz malları reklam etmək üçün min cür formada televiziya ekranlarına çıxır və malları nəzərə çarpdırmağa çalışırlar.

Zəmanəmizdə Avropadakı qadınların gözəlliyi, vücudu, cinsi baxımdan cazibəsi, səsi, bir sözlə, bütün şəxsiyyətinin həqir və ən pis formada sərmayədarlara xidmət etdiyini bilməyən bir kəs varmı? Təəssüflər olsun ki, siz bilərəkdən və ya bilməyərəkdən nəcib və şərafətli olan iranlı qadınları bu cür əsarətlər altına sürükləmək istəyirsiniz. Mən nə üçün azad şəkildə bir qadının hansısa bir kişi ilə müvəqqəti evlənməsi zamanı həmin qadının kirayəlik qadın hesab edildiyini, lakin gecə həyatı keçirən, bar və diskoteykalarda öz ehtiyaclarını ödəmək və ona həris və acgözlüklə baxan yüzlərlə göz qarşısında kişilərin cinsi istəklərini razı salmaqdan ötrü, min hoqqadan çıxan qadının isə icarə və kirayəlik hesab olunmadığını başa düşə bilmirəm.

Görəsən, kişilərin qadınlardan bu cür faydalnmasının qarşısını alan və qadınlara belə əsarətdən nicat verən və onların məlumatlanması və ayıq olmasına şərait yaradan İslam qadının məqamını tənəzzülə uğratmışdır, yoxsa, XX əsrin ikinci yarısındakı Avropa?

Əgər bir gün, doğrudan da, qadın yuxudan ayılaraq XX əsr kişilərinin onların yolları üstündə qurmuş və gizlətmiş olduğu tələləri görsə, bütün bu fırıldaqların əleyhinə qiyam edəcək və onun yeganə hami və pənah yeri və doğru danışanın Quran olduğu sübut olunacaq. Əlbəttə, belə bir gün heç də uzaq deyil.

“Günün qadını” jurnalı 87-ci sayının 8-ci səhifəsində Mərziyyə adlı qadın və Rza adlı bir kişidən müsahibə alaraq “Kiralıq və icarə qadın” başlığı altında qadınının bədbəxt və biçarəliyini şərh etmişdir.

Bu məsələ Rzanın dediklərinə əsasən, elçilik məsələsindən başlamışdır, yəni ilk dəfə olaraq “qırx təklif” düsturundan istifadə olunmuş və qadın kişiyə elçiliyə getmişdir. Qadının kişiyə elçilik etməsi hadisəsinin bədbəxtlikdən başqa, bir şeylə nəticələnməsini gözləmək olmaz.

səh:54

Amma qadının - Mərziyyənin dediklərinə əsasən, o daş qəlbli və fürsəttələb insan onu daimi izdivac məqsədilə öz əqdinə keçirtmək, gələcək övladlarını himayə etmək yerinə, qadından xəbərsiz, müvəqqəti əqdinə keçirərək ondan faydalanmış, daha sonra isə ona etinasızlıq etmişdir.

Əgər bu deyilənlər doğru olmuş olsa, əqd batildir. Şəri qanunlar və ürfi məsələlərdən xəbərsiz olan qadının haqlarına həmin kişi təcavüz etmişdir və o, qanun qarşısında hesab verməli və cəzalanmalıdır. Rza kimilər cəzalandırılmazdan qabaq tərbiyələndirilməli və bundan əvvəl, Mərziyyə kimilər də məlumatlandırılmalıdırlar.

Kişinin vicdansızlığı və qadının bixəbər olması səbəbindən baş vermiş cinayətin qanuna nə aidiyyatı var ki, “Günün qadını” jurnalı Rzaya haqq donu geydirir və daha sonra qanunun üzərinə qılınc çəkir? Əgər müvəqqəti evlilik qanunu olmasaydı, Rza kimisi xəbərsiz və qafil Mərziyyəni rahat buraxardımı?

Nə üçün kişi və qadınların tərbiyə və məlumatlandırılması məsuliyyəti altına girmir və kişi və qadının şəri hüquqlarını gizlədirsiniz, həmçinin, yazıq qadınları qəflətə salaraq onun yeganə hamisi və pənahı olan qanunu ona düşmən kimi tanıtdırır və qadının öz əlləri ilə hamisini məhv etmək istəyirsiniz?

Həmin irad və tənqid “Günün qadını” jurnalının üzərində ən cox və təkidlə dayandığı iradlardandır və verdiyimiz izahlardan sonra bəhs və irada bir lüzumun qaldığını gümün etmirəm.

Əvvəlki məqalələrdə daimi evliliklə müvəqqətli evlilik arasındakı fərqlərdən birinin nəsil artımı ilə bağlı olduğunu demişdik. Hər iki tərəfin azad olduğu müvəqqəti evlilikdən fərqli olaraq, daimi evlilikdə tərəflərdən heç biri digərinin razılığı olmadan bu məsələdən (övlad sahib olmaqdan) yayına bilməz. Müvəqqəti evlilikdə qadın kişinin əlaqə və yaxınlıq etməsinə mane olmadan hamilə qalmasının qarşısını ala bilər və bu məsələ günümüzdəki bir sıra dərman preparatları sayəsində tamamillə həll edilir. Müvəqqəti evlilikdə əgər hər iki tərəf övlad sahibi olmaq istəsə və dünyaya gələcək uşağın məsuliyyətini qəbul etsələr, uşaq sahibi ola bilərlər. Atifə və hissiyyat baxımından daimi evlilikdən dünyaya gələn övladın müvəqqəti evlilikdən dünyaya gələn övladla heç bir fərqi yoxdur. Əgər ata və ananın öz vəzifələrini icra etməkdən imtina etdiklərini fərz etsək, ayrılıq və boşanma zamanı övladların haqqının tapdalanmaması üçün qanun müdaxilə etdiyi kimi, bu zaman da qanun onları vəzifələrinə əməl etməyə məcbur və mükəlləf edir. Əgər tərəflər övladın olmasını istəməsələr, onun dünyaya gətirilməsinin qarşısını alırlar.

Bildiyimiz kimi, kilsələr uşağın abort edilməsini qeyri-şəri hesab edir, lakin islami cəhətdən əgər valideynlər əvvəlcədən övladın dünyaya gəlməsinin qarşısını alsalar, şəri cəhətdən bunun heç bir maneəsi yoxdur, amma nütfə qadının bətninə düşərək cənin halına çevrilsə, İslam heç bir halda onun abort edilməsinə icazə və razılıq vermir.

Şiə fəqihlərinin “daimi evlilikdə məqsəd nəsil artımı və müvəqqəti evlilikdə cinsi qərizələrin təmin edilməsidir” - deməsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz həmin mənadadır.

“Müvəqqəti evlilik qanununun mövzusu o qədər narahat edici bir məsələdir ki, hətta, nikah qanununu yazanların özləri də onun barəsində şərh və izah verə bilməmişlər. Elə bil, öz işlərindən narazı olmuş və sadəcə məsələnin  zahirini qorumaq üçün 1075, 1076 və 1077 maddələrin olması səbəbi ilə cümlə və ifadələri bir-birinə calaşdırmışlar. Həmin məmurlar məsələdən həddən artıq narazı olduqlarından, adı çəkilən izdivacın əqdini (sözlərini) qeyd etməmiş və onun şərait və xüsusiyyətlərini izah verməmişlər.....”

Daha sonra müəllifin özü ictimai qanundakı bu naqisliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə müvəqqəti nikahı tərif edir və deyir: “Müvəqqəti nikah subay qadının özünü müəyyən məbləğ və ücrət müqabilində, eyni zamanda, təyin edilən zaman və müddətdə - həmin müddət bir neçə saat və hətta, bir neçə dəqiqə də olsa belə - kişinin cinsi ehtiyaclarını ödəmək üçün onun ixtiyarında qoymasıdır.”

Sonra deyir: “Bu nikahın qəbul edilməsi və necə oxunması barədə şiə kitablarında ərəbcə olan məxsus sözlər qeyd edilməsinə baxmayaraq, ictimai qanun həmin sözlərə diqqət etməmişdir. Elə bil, qanunvericilikdə yuxarıdakı məqsədin həyata keçməsinin (yəni icarə və muzd alınması) hansı dildə olması - ərəbcə olmasa da - əhəmiyyət kəsb etmir.”

Müəllifin nəzərində:

A. İctimai qanun müvəqqəti nikahın tərifini deməmiş və onun şəraitini izah etməmişdir.

B. Müvəqqəti nikahın mənası qadının müəyyən edilmiş məbləğ müqabilində özünü kişiyə icarə verməsidir.

C. İctimai qanunun nəzərində qadının icarə və kirayə edilməsinin baş tutmasına dəlalət edən cümlələr (əqd) müvəqqəti evliliyin həyata keçirilməsi üçün kifayət edir.

Mən müəllifi bir daha ictimai qanunu diqqətlə oxuyub nəzərdən keçirtməyə dəvət edirəm. Eyni zamanda, “Günün qadını” jurnalının oxucularından ictimai qanunun bir nüsxəsini əldə edərək onun aşağıdakı hissələrinə diqqət etməsini xahiş edirəm.

İctimai qanununun altıncı fəsli olan “Nikah məcəlləsi” müvəqqəti evliliyə məxsusdur və üç sadə cümlədən artıq deyil:

səh:57

Birincisi, nikah müəyyən bir müddət üçün baş tutduğu zaman, müvvəqqəti nikahdır. İkincisi, müvəqqəti nikahın müddəti tamamilə müəyyən edilməlidir. Üçüncüsü, müvəqqəti evliliklə bağlı irs və mehriyyə hökmlərləri əvvəllki fəsillərdə irs və mehriyyə ilə əlaqədar söylədiklərimiz kimidir.

“Qırx təklif”in möhtərəm müəllifi nikah məcəlləsinin əvvəlki beş fəslində yazılanların təkcə daimi evliliklə bağlı olduğunu güman etmiş və həmin fəsillərdəki maddələrdən sadəcə biri - 1069-cu və ya boşanma və talaqla bağlı maddə - istisna olmaqla, hamısının müvvəqqəti evliliklə müştərək olmasından qafil olmuşdur. Məsələn, 1062-ci maddədə deyilir: “Qəbul edilmək və müəyyən sözlərin oxunması ilə gerçəkləşən və izdivac edilməsinə dəlalət edən nikah təkcə daimi evliliyə aid deyil, hər iki evliliyə məxsusdur. Həmçinin, əqd və əqd edən tərəflərlə əlaqədar nəzərdə tutulan şəraitlər iki evliliyə (daimi və müvəqqəti) şamildir. Əgər ictimai qanun müvəqqəti evliliyin tərifini qeyd etməmişdirsə, buna lüzum duymamış və əgər daimi evliliyin də tərifini verməmişdirsə, onun tərif etməkdən ehtiyacsız bilmişdir. Qanun istər daimi evlilik olsun, istərsə də müvəqqəti, evliliyin gerçəkləşməsi və tərəflərin bir-birinə nisbətdə ər-arvad hesab edilməsinə səbəb olan kəlmə və sözləri qənaətbəxş hesab etmişdir. İcarə, qəzavət və s. məsələlərlə bağlı oxunan və istifadə edilən sözləri nə daimi, nə də müvəqqəti evlilik üçün düzgün hesab etməmişdir. Mən bu andan etibarən, vədə verirəm ki, əgər ölkəmizin fəzilətli hakim və qanunvericiliklə əlaqədar çalışan təcrübəli məmurları - həqiqətən, onların sayı çoxdur - ictimai qanuna tutalan iradların yerində və doğru olduğunu təsdiqləsələr, mən “Günün qadını” jurnalında yazılanları tənqid etməkdən əl çəkərəm.”

Şərq ölkələrinin xəlifə, sultan və hakimlərinin həyatında bu cür məsələlərin yer tutması təbiidir və hərəmxanalar şərqli bir kişinin eyş-işrət və həvayi-nəfsinə nə qədər düşkün olduğunu göstərir.

Bəziləri “müvəqqəti evliliyiə icazə verilməsi hərəmxanaların təşkil olunmasına icazə vermək kimi bir şeydir və bu məsələ şərqlilərin qərblilər qarşısında başıaşağı və təhqir edilməsinə şərait yaradır, həm də zəiflik nöqtəsi hesab olunur” - deyir və həmçinin, onun əxlaq və inkişafa zidd və süqut və tənəzzülə səbəb olduğunu vurğulayırlar.

Bu məsələnin oxşarı qadınların (zövcələrin) sayının çox olması barədə də deyilmişdir. Çoxarvadlılığa icazə verilməsini “hərəmxanaların təşkil edilməsinə verilən icazə” kimi dəyərləndirmiş və təfsir etmişlər.

Biz zövcələrin sayı barəsində ayrıca olaraq bəhs edəcəyik, amma indi bəhsimidə üstünlüyü müvəqqəti evliliyə veririk.

Bu məsələni iki cəhətdən tədqiq edib araşdırmaq lazımdır:

Birincisi, ictimai baxımdan hərəmxanaların təşkil edilməsinə hansı amillər səbəb olmuşdur? Görəsən, müvəqqəti evlilik qanunu şərqlilərin həyatında hərəmxanaların yaradılmasına təsir qoymuşdur, ya yox?

İkincisi, müvəqqəti evlilik qanununun yaradılmasında məqsəd bir sıra şəxslər və kişilərin eyş-işrətlə məşğul olması və hərəmxanalar tikməsinə yardım etməkdirmi?

Hәrәmxana yaradılmasının ictimai sәbәblәri

Birinci bəhs. Hərəmxanaların yaranması bir-biri ilə müttəfiqlik edən iki amilin nəticəsidir:

Hərəmxana yardılmasında birinci amil qadınların təqva və iffət məsələsidir, yəni ictimai və əxlaqi mühit elə bir şəraitə malik olmalıdır ki, bir kişi ilə cinsi irtibatda olan qadınların digər kişilərlə də rabitəsinə icazə verməsin. Belə bir şəraitdə imkanlı, eyş-işrətə və nəfsinə düşkün kişilər öz ətraflarına bir dəstə qadını toplayaraq hərəmxanalar təşkil etməyə məcburdurlar.

Əgər ictimai və əxlaqi şərait qadınlara təqva və iffətli

səh:59

olmalarını lazım bilməsəydi, qadın müftə (havayı) və asan şəkildə özünü istədiyi hər hansı bir kişinin ixtiyarında qoysaydı, kişilər üçün qadınlardan istədikləri zaman və istədikləri şəraidə istifadə edərək eşqbazlıq etmələrinə imkan yaransaydı, çətin ki, həmin imkanlı kişilər bu qədər zəhmət və həddən artıq baha başa gələn xərclərlə hərəmxanalar yaradardılar.

Digər ikinci amil ictimai ədalətin olmamasıdır. Belə olan şəraitdə çoxları bol və firavan nemətlər içində qərq, bəziləri yoxsulluq və müflislikdə sərgərdan və çaşqın olaraq qalacaq və əksər kişilərin evlənmək imkanı olmama səbəbindən subay qızların sayı çoxalacaq və bu zaman hərəmxanaların yaranması üçün yaxşı fürsət və zəminə ələ düşəcəkdir.

Əgər ictimai ədalət bərpa edilərsə və hamı üçün ailə qurmaq və zövcə seçmək imkanı olarsa, hökmən, hər qadın müəyyən bir kişiyə aid olacaq və hərəmxana yaradaraq eyş-işrət və eşqbazlıqla məşğul olmaq məsələsi aradan qalxacaqdır.

Bəyəm, qadınların sayı hansı həddədir ki, yetkin, həddi-büluğ və qadına ehtiyaclı olan kişilər evləndikdən sonra, geridə imkanlı və pullu kişilərin hərəmxana təşkil etməsi üçün qadınlar qalmış olsun?

Tarixin qaydası hərəmxana təşkil edərək eyş-işrətlə məşğul olan xəlifə və sultanların vəziyyətini diqqətə çatdırmaq, onların ictimai və əxlaqi şərait baxımından hansı məhrumiyyət və bir qadını belə özünə zövcə seçə bilməməyə düçar olduğunu və bunun müqabilində sükut edə və arzuları ürəklərində qalaraq nəticədə, qəbirsanlıqları ziyarət etdiklərini gözlər önünə sərgiləməkdir.

Hərəmxanalarda yaşayan onlarla, yüzlərlə qadın ömrünün sonuna qədər subay qalmaq məcburiyyətində olan neçə-neçə məhrum və biçarə kişilərin haqqı idi.

Əgər bu iki amil bir-birindən ayrılsa və aradan qalxsa, yəni iffətli olmaq və təqva qadın üçün vacib hesab olunsa, cinsi ehtiyacların evlillikdən (daimi və ya müvəqqəti) başqa, digər vasitələrlə təmin edilməsi qeyri-mümkün olsa, ailə qurmaq üçün cavanların iqtisadi və ictimai çətinlikləri ortadan götürülsə və bəşərin təbii olan bu hüququ ödənsə, hərəmxana təşkili

səh:60

mümkün olmayan və mahal bir məsələyə çevrilər.

Tarixə müxtəsər şəkildə nəzər salsaq, hərəmxanaların yaranması və təşkilində müvəqqəti evliliyin zərrə qədər də olsa, təsir etmədiyini görərik.

Hərəmxanaları ilə tanınan Abbasi xəlifələri və Osmanlı sultanlarının heç biri şiə məzhəbinin tərəfdarı olmamış və müvəqqəti evlilik qanunundan istifadə etməmişlər.

Şiə məzhəbli hökmdar və sultanlar müvəqqəti evlilik qanunundan bəhanə olaraq istifadə edə bilmək imkanına malik olsalar da, heç vaxt Abbasi və Osmanlı padşahları kimi etməmişlər. Bu məsələnin özü həmin macəranın (hərəmxanaların yaranmasının) digər bir xüsusi ictimai vəziyyətin olması nəticəsində yarandığını göstərir.

istəklərə çevirməsinə icazə vermir. Əgər hansısa bir məsələdə zülm, ədalətsizlik və nəfsə pərəstiş olarsa, onun İslamın nəzərdə tutduğu məqsədlə uyğun olmadığını anlamaq üçün kifayətdir.

Şübhəsiz, müvəqqəti evlilik qanununun yaradılmasında hədəf nəfsinə pərəstiş edən bir dəstə camaatın hərəmxanalar yaradaraq əyyaşlıq etməsinə, qadınların qapı-qapı düşməsi və saysıs-hesabsız övladların dünyaya gəlməsinə vəsilə olmaq deyil.

Dini rəhbər və imamlar tərəfindən müvəqqəti evliliyə təşviq edilməsinin xüsusi bir fəlsəfəsi olmuşdur və biz tezliklə onu izah edəcəyik.

üç min tümən (İran pulu) kifayət edər. Otel, restoran və kafelər kişilər üçün hərəmxana funksiyası və rolunu daşımağı açıq-aşkar elan etmişdir.

Özünün ədalətli olduğunu düşünən cavanlardan biri eyni zamanda müxtəlif sima və yaraşıqda olan iyirmi iki məşuqəyə sahib olduğunu çəkinmədən və aşkar şəkildə iddia edir. Daha indiki əsrin kişi cinsi üçün bundan yaxşı nə olsun! İyirminci əsrin kişiləri baha başa gələn, hədsiz xərc və baş ağrısı tələb edən hərəmxana təşkilinin olmamasına görə heç bir şey itirmir.

Əgər “Min bir gecə” əsərinin qəhrəmanı qəbirdən baş qaldırsa və bugünkü əsrin qadınları, eyş-işrət və kef məclislərinin havayı və asan başa gəldiyini görsəydi, heç vaxt ağır zəhmət və xərclərlə yaradılan hərəmxana təşkilinə razı olmadığını, kişi və qadın üçün məsuliyyət yaranmasına səbəb olan müvəqqəti evliliyin ləğv edilməsini və Qərbə belə bir fürsət yaratdığı üçün də öz təşəkkürünü elan edər və bildirərdi.

Əgər “dünənin və bu günün qalibi məlum oldusa, bəs, məğlubu kimdir?” - deyə soruşsanız, təəssüflə dünən və bu günün məğlubu və oyunu uduzanının sadəlövh varlıq və sadə qəlbli kimi tanınan “qadın cinsi” olduğunu deməliyik.

“Peyğəmbər (s) zamanında halal olan iki şeyi mən sizə haram edirəm. Onlardan biri “həcci-təməttö”, digəri isə “mütə”dir. Sizlərdən hər kəs ona mürtəkib olsa, onu cəzalandıracağam!”

Əhli-sünnədən olan bir dəstə müvəqqəti evliliyin “peyğəmbərin (s) özü tərəfindən ömrünün sonlarında qadağan edildiyi və ikinci xəlifənin də peyğəmbər (s) tərəfindən həmin mətləbi elan etməsi” məsələsinə etiqadlıdırlar. Amma xəlifənin özündən əlimizə gəlib çatmış olan ifadələr bu mətləbin xilafı və əksini bildirir.

Məsələnin düzgün bəyanı Əllamə Kaşiful Ğitanın söylədikləridir. İkinci xəlifə bu məsələni müsəlmanların vəliyyi-əmrinin (əmr sahibi) səlahiyyətlərinə daxil olduğunu güman edərək qadan etdi. O, özünə bu cür haqq qazandırdı ki, hər hansı bir hakim və əmr sahibi öz ixtiyarından zamanın tələblərini nəzərə alaraq istifadə edə bilər.

Başqa bir ifadə ilə desək, xəlifənin qoyduğu qadağa şəri və qanuni qadağa deyil, siyasi bir qadağa idi. İkinci xəlifə hakimiyyəti dövründə yenicə yaranan və genişlənən müsəlman ölkələrinə səhabələrin yayılması və pərakəndəliyi, eyni zamanda, təzəcə müsəlman olan millətlərlə qaynayıb qarışmasına olan nigarançılığını gizlətmirdi. Sağ və həyatda olduğu müddətdə onların Mədinədən uzaqlaşmasına mane oldu. İlkin olaraq, xəlifə onların İslamı yenicə qəbul etmiş və islami hökmlərin hələ əsaslı şəkildə təsir etmədiyi müsəlmanlarla yaxşı rəftar etməsindən narazı idi və onları gələcək nəsil üçün bir təhlükə kimi görürdü. Aydın məsələdir ki, bu səbəb müvəqqəti bir əmrdən başqa, bir şey deyildi. O zamankı müsəlmanların da xəlifənin bu cür qadağalarını qəbul etməsi onların həmin qanunu daimi bir qanun kimi deyil, xəlifənin əmrini siyasi və müvəqqəti bir məsləhət kimi qiymətləndirmələri idi, yoxsa, dövrün xəlifəsi “peyğəmbər (s) bu cür əmr vermişdir, mən isə onun əksinə hökm verirəm” - desəydi, camaat onun sözlərini qəbul etməz və tabe olmazdılar. Təəssüflər olsun ki, sonradan bu məsələ bir üslub və metod şəklini alaraq əvvəlki xəlifələr və xüsusən, iki xəlifənin dövründə sabit və dəyişilməz qanun halını aldı. Nəticədə, bizim əhli-sünnə

səh:64

qardaşlarımıza tutduğumuz irad, həqiqətdə, xəlifəyə tutulan iraddır. Xəlifə siyasi baxımdan və müvəqqəti olaraq - on doqquzuncu əsrdə tənbəkiyə edilən qadağa kimi - müvəqqəti evliliyə qadağa qoymasına baxmayaraq, digərlərinin ona əbədilik donu geyindirməməsi daha yaxşı olardı.

Kaşiful Ğitanın sözlərindəki məqsəd o zamankı xəlifənin bu hökmü verib-verməməsi məsələsinin düzgün olub-olmadığını, müsəlmanların hansısa bir əmr sahibi və hakiminin qadağan etmək hüququnun onların səlahiyyətlərinə aid olduğunu və s. araşdırmaq deyil, əksinə İslamın əvvəllərindən müvəqqəti evlilik qanununun olmasını və heç kəsin bu məsələ ilə müxalifət etmədiyini vurğulamaq və nəzərə çatdırmaqdır.

Hər halda, xəlifənin nüfuz və şəxsiyyəti və ölkə idarəçiliyində yürütdüyü siyasət camaatın bu qanunu unutması və yaddan çıxartmasına səbəb olmuş və daimi evliliyin təkmilləşdirici və tamamlayıcısı və tətil edilməsi böyük problem və narahatçılıqlara bais olan müvəqqəti evliliyin tamamən tərk olunmasına gətirib çıxarmışdır.

Bu yerdə pak və məsum imamlar (ə) - İslam dininin mühafizəçiləridirlər - həmin islami sünnə və adət-ənənənin unudularaq tərk olunmaması üçün camaatı müvəqqəti evliliyə rəğbətləndirərək təşviq edirilər.

İmam Cəfər Sadiq (ə) buryurur: “Mənim barəsində heç vaxt təqiyyə etmədiyim mövzulardan biri “mütə” mövzusudur.” Beləliklə, məsləhət olaraq dəyərləndirilən və ikincili hökm daşıyan bir məsələ müvəqqəti evliliyin tərk olunmasına səbəb olmuşdur. İndi isə həmin hökmün dirçəldilməsinə səy və təlaş edilir. Pak və məsum imamlar evli kişiləri bu məsələdən çəkindirərək “müvəqqəti evliliyin onlar üçn deyil, daha çox ehtiyacı olan kəslər üçün nəzərdə tutulduğunu” deməyə çalışırdılar.

İmam Kazım (ə) Əli ibn Yəqtinə buyurur: “Sənin müvəqqəti evliliyə nə ehtiyacın var, belə ki, Allah səni həmin məsələdən ehtiyacsız etmişdir.” Başqa birinə isə belə deyir: “Bu məsələ Allah-taalanın qadınla bağlı ehtiyacsız etmədiyi şəxslər üçündür. Amma evli olan kəslər üçün müvəqqəti evlilik onların

səh:65

öz qadınlarına əlləri çatmadığı zamanlarda lazımdır.”

Beləliklə, ümumi camaatı təşviq edən zaman imamların məqsədi “tərk edilmiş sünnə”ni dirçəltmək idi, amma ehtiyaclı olan şəxslərin təkcə bu məsələ ilə bağlı təşviq edilməsi və rəğbətləndirilməsi kifayət etmirdi. Barəsində danışdığımız mətləbi şiə mənbə və rəvayətlərindən əldə etmək olar.

Hər halda, aydın olan məsələ bu qanunun yaradılmasında və imamların camaatı təşviq etməsindəki əsil məqsəsin bir sıra heyvan xislətli insanların qafil və biçarə qadınlardan sui-istifadə edə və onları biçarə edərək hərəmxanalar yaratması, nəfs və şəhvətə pərəstiş və ata-anasız uşaqların sayının çoxalmasının istənilməməsi məsələsidir.

olduğu halda, mən İ.M.Zəncaninin nə üçün “möhsin” (evli, qadını olan kişi) sözünü “heç kəs” kimi tərcümə etdiyini başa düşə bilmirəm.

Beləliklə, rəvayətdə məqsəd evli kişilərin müvəqqəti evliliyə haqqının olmamasıdır. Nəticədə, əgər heç kimə mütə etmək icazəsi verilməmiş olsaydı, onda “möhsin” sözü və onun qeydi rəvayətdə gətirilməməli və ləğv edilməli idi.

Bu rəvayətin həqiqət olduğunu qəbul etdiyimiz təqdirdə, mütənin qadına ehtiyacı olan, yəni subay və ya qadınları yaxınlarında olmayan və əlçatmaz kişilər üçün nəzərdə tutulduğunu və həmin qanunun bu səbəbdən yaradıldığını deməyimizə əsas verir, nəinki, onun haram olmasını deməyə.

səh:67

səh:68

Ərəbin cahiliyyət dövründə atalar öz qızları, ana və bacılarının mütləq ixtiyar sahibi olduğunu düşünür və onların ər seçimində azad və ixtiyara malik olduqlarını qəbul etmirdilər. Qərar vermək baxımından ata, oğul və onlar olmayanda da əmi mütləq şəkildə haqq sahibi idi. Bu iş o yerə qədər irəliləmişdi ki, atalar hələ qız uşaqları dünyaya gəlməmiş və analarının bətnində olduğu zaman, qabaqcadan onları başqa bir kişinin əqdinə keçirirdilər və bu yolla qız uşağı dünyaya gəldikdən və böyüdükdən sonra, həmin şəxs onu özü ilə apara bilmək haqqına malik olurdu.

O kişi çox təəccübləndi və heyrətdən donaraq peyğəmbərə (s) baxa-baxa qaldı. Öz-özünə fikrə qərq olaraq bunun necə bir qəzavət olduğunu və “bəyəm atalar qızlarının ixtiyar sahibi deyilmi?” - deyə düşünməyə başladı. Görəsən, nə üçün qızın atasına yenidən mehriyyə verməyim və o, öz razılığı ilə qızını mənə təslim etsə, bu iş düzgün deyil? Həzrət peyğəmbər (s) onun düşüncə və fikirlərini oxuyaraq buyurdu: “Əmin ol ki, mənim bu şəkildə hökm etməyimlə nə sən, nə də dostun Tariq günahkar olmayacaqsınız.”

göstəmişdir. İslam təkcə ataların mütləq ixtiyarını aradan qaldırmadı, qadına tamamilə istiqlaliyyət verərək müstəqil düşüncə, təffəkkür və şəxsiyyət azadlığı bağışladı və onun təbii olan hüquqlarını rəsmi olaraq tanıdı. Amma İslamın qadın hüquqları istiqamətində atdığı addım Qərbdə mövcud olan və digərlərinin təqlid etdikləri ilə iki əsaslı fərqə malikdir:

Birincisi, qadın və kişinin psixoloji xüsusiyyətləri baxımındandır. İslam bu sahədə möcüzələr yaratmışdır. Biz bu mövzu ilə əlaqədar gələcək məqalələrimizdə bəhs edəcəyikk və siz həmin nümunələrlə tanış olacaqsınız.

İkinci fərq İslamın qadına hürriyyət və şəxsiyyət verə və onları insanlıq hüquqları ilə tanış edərək müxalif cinsə - kişilərə - qarşı və onlara nisbətdə bədbin, üsyankar olmağa təhrik və məcbur etməməsindədir.

Qadının islami hərəkatı qara, qırmızı, bənövşəyi deyil, ağ idi, belə ki, qızların yanında ataya hörməti və qadın yanında ərə ehtiramı aradan aparmamış, ailənin təməllərini sarsıtmamış, qadınları ərləri və övladalrına qarşı bədbin və bədgümün və subay, müftə şikar axtarışında olan və cinsi ehtiyaclarını ödəmək istəyən tamahkar kişilərə faydalanmaq vasitəsi etməmiş və qızları ata qayğısından, qadınları ərlərindən ayıraraq pullu və varlı kişilərə təhvil verməmişdir. Bir sözlə, İslam atalara etimadın aradan qalxması, ailə təməllərinin sarsılması baxımından, fəryad və ah-nalələrin göyə ucalması və “bütün bu fəsadlarla necə mübarizə aparaq?”, “qırx faiz təşkil edən zinadan yaranmış, siqt olan və abort edilən uşaqlarla nə edək?” - deyilməsinin qarşısını almışdır.

Atası məlum olmayan və anası tərəfindən istənilməyərək dünyaya gətirilən uşaqlar qadınlar tərəfindən uşaq evləri və yetimxanalara verilir və bundan sonra həmin valideynlər heç vaxt onların dalınca bir dəfə də olsun getmir və maraqlanmırlar.

Bizim ölkəmizdə də qadınlarla bağlı islami hərəkata ehtiyac var, amma ağ - şəhvətpərəst və nəfsinə tabe kişilərin əli yetişməyən və dəxalət edə bilmədikləri, həqiqətdə, İslamın ali və yüksək qanunlarından yararlanan və birinci növbədə İslam

səh:72

adlandırılan və onda cəmiyyət üçün məntiqli olaraq hansı işlərin görüldüyünü aydınlaşdıran islami hərəkata, nəiki, Avropaya mənsub qara - ictimai qanun dəyişikliyi etməklə islami qanunların dəyişdirilməsinə çalışılan hərəkata.

Əgər Allahın izni ilə yazdığımız məqaləni başa çatdıra bilsək, İslam hərəkatının qadınlarla bağlı nəzərdə tutduğu məsələləri əhatə edən praşuraların hazırlanması və yayılmasına çalışacağıq. O zaman iranlı qadın yaradacağı inqılabın bütün dünya tərəfindən bəyəniləcəyi və məntiqli olduğunu, həm də on dörd əsrlik bir fəlsəfədən qaynaqlanaraq əlini Qərbin dünənki köhnə dünyasına uzatmadığını daha yaxşı anlayacaqdır.

haqqının olmaması barədə hansısa bir sözümüz yoxdur. Bu məsələni əvvəldə qeyd etdiyimiz və peyğəmbərin (s) özündən xəbərsiz və razılığı olmadan onu başqa bir şəxslə evləndirmək istəyən qızın atası ilə əlaqədar dediyi sözlərlə (əgər istək və meylin yoxdursa, başqa biri ilə evlənə bilərsən) izah edə bilərik.

Fəqihlər arasında ixtilaflı məsələ “atasının razılığını cəlb etmədən bakirə qızların evlənmə haqqına malik olmaması” və ya atanın razılığının onların evlənmələrinin düzgün olmasında (evliliyin düzgünlüyündə) heç bir əhəmiyyət kəsb etməməsi” məsələsindədir.

Əlbəttə, aydın və qəti olan digər mətləb atanın səbəbsiz olaraq qızının evlənməsinə razılıq verməkdən imtina etməsinin atanın haqqının aradan qalxmasına bais olması və belə olan halda, əksər İslam fəqihlərinin  fikir birliyinə əsasən, qızın ər seçməkdə tamamilə azad və müstəqil olması məsələsidir.

Atanın razılığının şərt olub-olmaması barədə fəqihlər arasında fikir ayrılığı və ixtilaf vardır və əksər fəqihlər, xüsusən, son zamanların fəqihləri atanın razılığını şərt hesab edirlər, amma bir dəstə də bunun əksini düşünür. Bizim ictimai qanun ikinci dəstənin nəzərini - ehtiyyata müvafiq olaraq atanın razılığını şərt bilməyi - əsas götürmüşdür, çünki məsələ aydın olan bir islami məsələ deyil, yəni onu islami cəhətdən deyil, ictimai cəhətdən müzakirə etməyi lazım bilirik. Mənim (Şəhid Mütəhhəri) şəxsi nəzərim ictimai qanunun bu istiqamətdə kor-koranə addım atmasıdır.

malikdirsə, onda nə üçün İslam yetkin və həddi-büluğ olan qıza iqtisadi müstəqillik verir və onun neçə milyon məbləğ dəyərindəki müamilə və ticarətini atası, qardaşı və ərinin rizayətinə ehtiyac duymadan düzgün hesab edir? Bu məsələnin ayrıca bir fəlsəfəsi var və biz onun fiqhi baxımdan dəlillərinə göz yumaraq ictimai qanunu hazırlayanlara “afərin” deyə bilmərik.

Bu məsələnin qadının əqli inkişaf, düşüncə və yetkinlik baxımından qüsurlu olmasına aidiyyatı yoxdur, əksinə qadın və kişinin psixoloji xüsusiyyətlərinə dəxaləti var. Yəni, bir tərəfdən kişinin şikarçı olması, digər tərəfdən də qadının onlara (kişilərə) nisbətdə tez inanan, sədaqətli və vəfalı olması məsələsi ilə bağlılıq və irtibatı vardır. Kişi şəhvətin, qadın isə məhəbbətin əsiri olan məxluqdur. Kişini titrədərək lərzəyə gətirən və taqətdən salan məsələ şəhvət məsələsidir. Psixoloqların nəzərincə, qadınlar bu baxımdan (şəhvət) kişilərdən daha dözümlü və səbirlidirlər. Amma qadınları taqətdən salan, əldən-ayaqdan düşməsinə və kişiyə əsir olmasına səbəb olan məsələ kişilərin eşq və məhəbbətdən dəm vurmasıdır. Qadının tez inanması da elə, bu yerdədir. Bakirə qızlar reallıqları müşahidə etmədən, kişilərin məhəbbət nəğmələrinə aldanır və onlara çox tez inanırlar. Mən sizin məşhur Amerika psixoloqu professor Rikin “Günün qadını” jurnalının doxsanıncı sayında “Dünya kişi və qadın üçün eyni deyil” adı altında verilən nəzəriyyələrini oxuyub-oxumadığınızı bilmirəm.

O deyir: “Kişinin qadına dediyi ən yaxşı cümlə və ifadə “Əzizim, mən səni sevirəm”dir.” Davamında Rik qeyd edir ki, qadın üçün xoşbəxtlik “kişinin qəlbini ələ gətirə bilməsi və onu ömrü boyunca qorumağı bacarmasıdır.”

İslam peyğəmbəri (s) bir ilahi psixoloq olaraq on dörd əsr əvvəl həmin məsələyə toxunaraq belə buyurmuşdur: “Kişinin qadına “Səni sevirəm” - deməsi, heç vaxt qadının qəlbindən və yaddaşından silinməz. “Şəhvətpərəst və qadın ovçusu kişilər daimi olaraq qadının bu hissiyyatından sui-istifadə edir. Qadınları ovlamaq və tələyə salmaq üçün “Əzizim, mən sənin dərdindən dəli-divanəyəm və ölürəm” - deməsi ən yaxşı

səh:75

vasitədir. Son zamanlarda Cavad adlı bir kişi tərəfindən aldadılaraq intihar etmək və özünü öldürmək istəyən Əfsər adlı bir qadının məsələsi dillər əzbərinə çevrilmiş və onların işi məhkəməyə düşmüşdür. Həmin şəxs qadını aldatmaq üçün yuxarıda işarə etdiyimiz düsturdan istifadə etmişdir. “Günün qadını” jurnalına müsahibə verən qadın belə danışır: “Onunla danışmamağıma baxmayaraq, qəlbimdə tez-tez onunla görüşmək və hər saat, hər an onunla birlikdə olmaq istəyirdim. Ona aşiq olmamışdım, amma mənə qarşı göstərdiyi münasibətə ruhən ehtiyacım olduğunu duyurdum. Bütün qadınlar belədir. Əvvəlcə, məhəbbəti duymaq əvəzinə, onlar aşiqə vurulurlar. Mən də həmin qaydadan istisna olmadım.”

Bu qadın hələ təcrübəli olanlardan biridir. Onda, vay təcrübəsizlərin halına!

Belə yerdə təcrübəsiz qızların kişilərin xüsusiyyətlərindən agah olan ataları ilə məşvərət etməsi - istisna hallardan başqa, bütün atalar qızlarının səadət və xoşbəxtliyini istəyirlər - və onların rəyi ilə müvafiq olmaları və razılıqlarını ələ gətirmələri məsləhətdir.

Burada qanun, ümumiyyətlə, qadını təhqir edərək kiçik saymamış, əksinə öz himayə əlini ona tərəf uzatmışdır. Əgər oğlanlar iddia edərək “nə üçün qanun bizim ata və ya anamızın razılığını cəlb etməyimizi zəruri hesab etmir?” - desə, bu məsələ heç də qızlara atalarının rizayətini ələ gətirməsi məsələsinə görə etiraz edənlərin əməllərindən məntiqsiz deyil. Mən tez-tez qızların başına gələn xoşagəlməz hadisələrlə rastlaşan, bu barədə eşidib bilən kəslərin bir daha qızları valideynlərinə qarşı etinasız olmağa çağırması və dəvət etməsindən çox təəccüblənirəm.

Zənnimcə, belə məsələlər günümüzdə qadın ovçusuna çevrilənlərlə yalandan qadınlara qarşı ürəyi yandığını deyənlər arasında bir növ, saziş və anlaşmadır. Bu tip və xarakterli şəxslər qadınları ov timsalında görür və onları şikarçılara (kişilərə) tərəf yönəldə və hürküdərək canlı hədəfə çevirirlər.

“Qırx təklif”in müəllifi “Günün qadını” jurnalının səksən səkkizinci sayında belə yazır:

“1043-cu maddə həddi-büluğ və yetkinliklə bağlı olan bütün

səh:76

qanunlara müxalif və naqis, eyni zamanda, insanların əsil azadlığı və millətlərin vəhdəti ilə ziddir.... “

Elə bil, müəllif xatırladılan qanunun ataların qızlarını istədikləri kəsə verə bilmək haqqının olması və ya heç bir səbəb olmadan öz qızlarının evlənmələrinə mane ola bilməsinə xidmət etməsi təsəvvüründədir.

Əgər evlənmək ixtiyarının qızların öz əlində olduğunu və atanın razılığının da evliliyin düzgünlüyündə şərt - atanın öz qızı barəsində onun zərərini və evliliyinə mane olmaq istəmədiyini nəzərə almaqla - hesab edildiyini qəbul etsək, onun insan azadlığı ilə nə ziddiyyəti və nə eybi var? Bu, qanunun ehtiyyata müvafiq olaraq təcrübəsiz qızları xətərdən qoruması üçün atdığı addım və kişi təbiətinə etdiyi sui-zəndən qaynaqlanan məsələdir.

“Qırx təklif”in müəllifi yazır: “Qanunu məyyən edən kəslər hələ fikri cəhətdən düzgün inkişfa malki olmayan on altı yaşındakı qızı evliliyin, zövcə olmaq və ərə sahib olmanın nə olduğunu dərk etmədiyi halda, evlənə bilmək səlahiyyətinə malik olmasına icazə verirlər. Onlar bu xüsusiyyətlərə sahib olan bir qız uşağına evlənmək icazəsi verir, amma iyirmi beş və ya qırx yaşında olan, universitet bitirmiş, ali təhsilli və yüksək səviyyəli bir qıza savadsız atası və ya babasının razılığı olmadan evlənməsinə icazə vermirlər.”

Birincisi, qanunun hansı hissəsindən on altı yaşlı qızın atasının icazəsi olmadan evlənə bilməsi, amma iyirmi beş və qırx yaşlı ali təhsilli bir qızın isə əksinə, evlənə bilməməsi anlaşılır?

İkincisi, atanın icazə verməsi şərti kişilərin xüsusiyyətlərini bilmək və qızına bu sahədə yardımçı olmaq baxımından, müəyyən hallarda lazımlıdır, əgər qızın evlənməsinə maneə şəklini alarsa, heç bir etibar və əhəmiyyətə malik deyil.

Üçüncüsü, indiyi qədər hansısa bir hakimin meydana çıxaraq ictimai qanunda qızın evlənməsi üçün düşüncə və əqli inkişafının şərt olmadığını və müəllifin dediyi kimi, evlilik və ərə getmənin nə olduğunu anlamadığı halda, evlənməsinə icazə verilməsinin mümkünlüyünü iddia etdiyini güman etmirəm.

səh:77

Mülkiyyət qanunun 211-ci maddəsində belə yazılır: “Müamilə edən tərəflərin səlahiyyətli hesab edilə bilməsi üçün onların aqil və yetkin olmaları lazımdır.” Qanunda müamilə edən tərəflər (mutəamiləyn) kəlməsinin işlədilməsinə baxmayaraq, evlilik bir müamilə deyil və qanunu tərtib edənlər onun ardının 181-ci maddədən başlanmasını nəzərdə tutaraq ümumi başlıq altında (əqd, müamilə və s.) qeyd etmiş və 211-ci maddəni (əql və yetkin olmanı) yuxarıdakı məsələlərin hamısı üçün “ümumi xüsusiyyətlər” kimi vurğulamışlar.

Bütün qədimi sənədlərdə kişi və qadının adını “baliğ”, “aqil” və “yetkin” sözlərindən sonra qeyd edirdilər. Belə olduğu halda, ictimai qanunla bağlı məqalə yazan müəlliflər bu məsələdən necə qəflət etmişlər?!

Qanunu təyin edənlər fikri dəyişikliyin bu həddə qədər gəlib çıxacağını və nikah maddəsinə yenidən nəzər salaraq əql, yetkinlik və inkişaf məsələsi ilə əlaqədar yenidən diqqət etməli olacaqlarını gözləmirdilər.

İctimai qanuna şərh verənlərdən biri (doktor Seyid Əli Şayqan) 1064-cü maddədə deyilən “Əqdi oxuyanın həddi-büluğ, aqil və iki tərəf arasında evlilik rabitəsini bərqərar etmək niyyətində olması vacibdir” cümləsinin evlənən tərəflərə şamil olduğunu və yetkinliyin şərt olaraq qeyd edilmədiyini düşünərək, onun 211-ci maddə ilə ziddiyyət təşkil etməsini qeyd edir və ardınca izaha başlayır. Halbuki, o, 1064-cü maddədə qeyd edilənlərin əqdi oxuyana (aqidə) aid olduğunu nəzərdən qaçırmışdır və əqdi oxuyanın (aqidin) yetkin olması lazım deyil.

Bu bəhsdə etiraz olunmalı məsələ İran camaatının əməlidir, nəinki, islami və ictimai qanun. Bizim camaatın əksəriyyəti hələ də cahiliyyət dövründəki kimi, özünü qızlarına nisbətdə mütləq ixtiyar sahibi hesab edir və onların müqabilində gələcək övladlarının atası və həyat yoldaşı ünvanında seçim etdərək nəzərlərini bildirməsini həyasızlıq və nəzakətdən xaric olan bir əməl kimi qiymətləndirir və İslami cəhətdən də, qızların aydın olaraq nəzərdə tutulan fikri inkişaflarını görməzdən gəlirlər. Qızların fikri inkişafını nəzərə almadan həyata keçirilən izdivacların çoxu batil və faydasızdır.

səh:78

Əqdi oxuyanlar qızların inkişaf və yetkinliyini araşdırmadan, onların həddi-büluğ olması ilə kifayətlənirlər. Amma hamımıza böyük alimlərdən qızların inkişaf, əql və yetkinliklərini imtahan edib yoxlamaqla bağlı hansı məsələrə daha çox riəyət etmələri ilə əlaqədar məlumatlar gəlib çatmışdır. Alimlərdən bəziləri qızların dini baxımdan inkişafını şərt bilmişlər. Onlar əqd və evliliyi sadəcə qızın üsulid-dindən (tövhid, nübuvvət, imamət, ədalət və məad) anlayışı olduğu zaman düzgün hesab edirdilər, amma təəssüflər olsun ki, indiki valideynlər, əqd oxuyanlar və kəbin kəsənlər həmin məsələlərə riayət və diqqət etmirlər.

Əlbəttə, camaatı tənqid atəşinə tutmaq niyyətində olmadıqları üçün, bütün eyibləri ictimai qanunda görərək çanağı onun başında çartladır və bütün insanların diqqət və düşüncələrini onun üzərinə yönəldirlər.

Mənim nəzərimcə, ictimai qanunun 1064-cü maddəsinə tutulan irad yerli iraddır. Həmin maddədə deyilir: “On beş yaşında olan qızlar on səkkiz yaşına çatmayana qədər, atalarının icazəsi olmadan evlənə bilməzlər.”

Bu maddəyə əsasən, on beş və on səkkiz yaş arasında olan qızlar (dul olsa da belə) atasının icazəsi olmadan evlənə bilməzlər, halbuki, nə əqli, nə də şiə fiqhi baxımdan, bir dəfə ərə gedən (dul) və həddi-büluğ və yetkinlik şərtlərinə malik bir qızın ikinci dəfə evlənmək istədikdə, atasının icazə və razılığını cəlb etməsinə ehtiyac yoxdur.

səh:79

səh:80

ətalət, sükut və dəyişiklik və yenilənmə ilə mübarizə aparmaqdır. Başqa bir ifadə ilə desək, dinin xüsusiyyətini, “sabit”, “olduğu kimi” və “dəyişməz şəkildə qalmaq” mənasında başa düşürdülər. Hindistanın Baş Naziri Cəvahirləl Nehru dinə zidd olan əqidəyə sahib və heç bir din və məzhəbə etiqadlı olmayan bir şəxs idi. Onun dediklərinə əsasən, dinin “doqmatizm” və “ətalət” tərəfi Cəvahirləl Nehrunun dindən nifrət etməsinə səbəb olmuşdur.

Cəvahirləl Nehru ömrünün sonlarında öz vücudu və dünyada hansısa bir boşluğun olmasını müşahidə edir və həmin boşluğun mənəviyyatdan başqa, heç bir şeylə doldurula bilməyəcəyi qənaətinə gəlir. Bununla belə, öz düşüncə və əqlində yer tutmuş “din və məzhəblərin ətaləti” fikrindən vəhşət hissi keçirir.

Hindistanın qəzet müxbirlərindən Karancya adlı biri Cəvahirləl Nehrudan ömrünün sonunda müsahibə almağa nail olur (həmin müsahibə farscaya tərcümə edilmişdir) və demək olar ki, həmin müsahibədə o, ümumilikdə dünya barəsindəki sonuncu düşüncə və nəzərlərini bildirmişdir. Karancya onunla Qandi barəsində müzakirələr apararkən deyir: “Bəzi ziyalı və mütərəqqi fikirli ünsürlər Qandinin öz hissi və mənəvi həll yolları ilə sizin sosializmlə bağlı ibtidai etiqadlarınızı sarsıtdığını və titrətdiyini deyirlər.” Nehru cavab olaraq deyir: “Mənəvi və ruhani üsullardan istifadə etmək də çox yaxşı və lazımdır. Mən həmişə Qandi ilə bu barədə eyni əqidədə və həmfikir olmuşam və əvvəlkinə nisbətdə bu gün həmin vasitələrdən istifadə etməyin daha da zəruri olduğunu hesab edirəm. Çünki dünənə nisbətdə bu gün daha çox yayılan mədəniyyətin mənəvi boşluğunda dünənkindən artıq ruhi və mənəvi suallara cavab tapmalıyıq.” Karancya daha sonra Cəvahirləl Nehruya marksizmlə əlaqədar suallar verir və o, marksizmdə olan bir sıra çatışmamazlıqlara toxunaraq mənəvi və ruhi həll yollarına müraciət etməyi məsləhət görür. Bu zaman Karancya ona deyir: “Cənab Nehru! Sizin indi əxlaqi məsələlərin ruhi (psixoloji) və mənəvi həll yolları barəsində danışmağınız, əvvəllər (sizin cavanlığınızda) dediyiniz sözlərlə ziddiyyət və fərqlilik təşkil etmirmi? Sizin

səh:82

dediklərinizdən ömrünüzün son anlarında Allah axtarışında olduğunuz anlaşılır.” Nehru cavab verir: “Bəli, mən dəyişilmişəm. Mənim əxlaqi və ruhi həll yolları üzərində təkid etməyim bilməyərəkdən və diqqətsiz olaraq deyil.” Sonra özü sözünə davam edərək deyir ki, “indi əxlaqi və mənəvi məsələləri ən ali və yuxarı səviyyəyə necə qaldırmaq olar?” - problemi qarşıya çıxır. Özü də bu cür cavab verir:

“Bunun üçün dinlərin olması aydın məsələdir, amma təəssüflər olsun ki, dinlər təqlidi və qəlib şəklində olaraq bəzi quru və cansız göstərişlər və müəyyən işlərin yerinə yetirilməsi halında aşağı səviyyəyə enmiş və onun həqiqi məfhum və ruhu aradan qalxmış və sadəcə onun xarici (zahiri) görünüşü qalmışdır.”

halət və dəyişkənlikləri ilə uzlaşmaq və uyğunlaşa bilmək, eyni zamanda, əsr və qərinələrlə qarşı-qarşıya gəlmək istedadına malik olan yeganə bir dindir. Mən bu cür düşünür və təxmin edirəm ki, onun təsirləri elə indidən görülməkdədir və Məhəmmədə (s) inamı Avropanın sabahkı gələcəyi qəbul edəcəkdir. Orta əsrlərin ruhaniləri Məhəmmədin (s) dini üzərinə təəssüb və ya cahillikdən qaranlıq pərdə çəkirdilər. Onların kin və qəzəblərindən, o həzrət gözlərində Məsihə (ə) zidd olan bir şəxs kimi cilvələnirdi. Mən bu qeyri-adi və fövqəladə şəxsiyyətə malik şəxs barəsində mütaliə edərək belə nəticəyə gəlmişəm ki, əslində, onu Məsihə (ə)  zidd biri kimi deyil, bəşərin xilasedicisi və nicat verəni kimi tanıtdırmaq lazımdır. Mənim etiqadıma görə, əgər dünya onun timsalındakı kimi birinin ixtiyarında qoyularsa, bəşərin bütün çətinlik və problemləri aradan qalxar və yer üzü sülh və əminamanlıqda və insanların arzuları təmin edilmiş olar.”

Doktor Şibli Şmil Lüblanlı materialist məslək bir ərəbdir. O, ilk dəfə olaraq Darvinin “Növlərin əsası (özəyi)” əsərini almaniyalı Buxnerin “Şərhi” də əlavə olmaqla, ərəb dilinə tərcümə edərək din və məzhəb əleyhinə müharibə elan etmiş və həmin əsəri ərəbdilli insanların ixtiyarında qoymuşdur. O, materialist olmasına baxmayaraq, İslama müsbət və yaxşı münasibət bəsləməkdən və onun zamanla ayaqlaşaraq canlı və əbədi bir din olmasını deməkdən də geri qalmır.

Həmin şəxsin ərəbcə nəşr etdirdiyi “Fəlsəfətun-nuşu vəl irtiqa” əsərinin ikinci cildində “Əl-Quran vəl əmran” başlığı altında məqaləsi mövcuddur. O, bu məqaləni islami ölkələrə gələrək müsəlmanların həyatındakı dəyişikliyi İslamla əlaqələndirən və onu əsas tutan bir xaricinin fikirlərini rədd etmək məqsədi ilə yazmışdır.

Şibli Şmil öz məqaləsində müsəlmanların inkişaf və dəyişikliyinə səbəb olan amilin İslam deyil, İslamın ictimai təlimlərindən üz çevirilməsi məsələsi olmasını sübut etməyə və İslamı tanımayan və ona həmlə edən qərblilərin şərqliləri öz aralarında yaratdıqları və təyin etdikləri qanunlara qarşı bədbin edərək qul boyunduruğunu onların boynuna salmaq istədiklərini diqqətə çatdırmağa səy etmişdir.

səh:84

Bizim əsrimizdə də “Görəsən, İslam zamanın tələbləri ilə uzlaşa bilir, yoxsa, yox?” - ümumilik təşkil edən suallardandır. Müxtəli təbəqələrlə, xüsusən, təcrübəli, dünya görüşünə malik və təsilli olanlarla ünsiyyətdə olduğum müddətdə, mən bu mətləb qədər sual atəşinə tutulan digər bir mətləblə rastlaşmamışam.

qalmadığı üçün, ictimai qanunların da sabit və ətalətdə qalmasının mümkün olmaması” barədədir.

Bu sual necə də dəyərli və yaxşı sualdır! Həqiqətdə, İslam dininin möcüzəli və təəccüb doğuran yönlərindən biri - bunu hər müsəlman bilir və hər alim həmin məsələyə görə qürur və iftixar hissi keçirir - sabit və dəyişməyən ictimai ehtiyaclara uyğun olaraq sabit ictimai qanunlar, lakin müvəqqəti və dəyişkən ehtiyaclar üçün də dəyişkən və əvəz edilən ictimai qanunları nəzərdə tutmasıdır. Biz Allahın yardım və köməkliyi ilə bu silsilə təşkil edən məqalələrdə onunla bağlı şərh verəcəyik.

olduğu kimi, onun fəsad və zərərləri də vardır. Zamanın təkamülü ilə birlikdə inkişaf etmək və onun fəsadları ilə də mübarizə aparmaq lazımdır. Mürtəce (mənfi, zidd) və mütərəqqi amillərin hər ikisi zamanın əleyhinə çalışır. Mürtəce amillər zamanın inkişafına qarşı və ona mane olmaq üçün, mütərəqqi amillər isə zamanın inkişafı və zidd amillərlə mübarizə aparmaq üçün fəaliyyət göstərir. Əgər zaman və zamanın dəyişikliklərini bütün yaxşı və pis şeylər üçün ölçü və miqyas hesab etsək, onda, zamanın özü və dəyişikliyini nə ilə ölçək? Əgər hər bir şeyi zamanla tətbiq etsək, zamanın özünü nə ilə tətbiq edək? Əgər insan hər bir məsələni zamana tabe etdirərək onun dəyişiklitindən asılı olsa, bəs, onun xəlq olunmasındakı hədəf, fəaliyyət və iradəsi necə olsun? Zaman nəqliyyatına minmiş olan insan bir an belə, onu idarə etməkdən və hansı istiqamətə hərəkət etməsindən qəflət etməməlidir. Zamanın dəyişikliklərindən dəm vuraraq ona diqqətdən və onu idarə etməkdən qafil olan kəslər, ata minmiş, lakin özlərini atın ixtiyarında qoymuş olan şəxslərə bənzəyirlər.

xüsusiyyət və ruhu ilə münasibdir” (“Günün qadını” jurnalının 90-cı sayı, səh. 75).

Adı çəkilən müəllif bu cümlələrin əvvəlində və sonrasında belə deyir: “Zamanın tələbləri dəyişiklikdə olduğu və hər bir zaman yeni qanunlar tələb etdiyindən və İslamın mülki və ictimai qanunları da ərəbin cahiliyyət adət-ənənələri və sadə həyat tərzi ilə uyğun olduğu və hazırkı zamanın ehtiyaclarını ödəmədiyindən (zamanla tətbiq edilə bilmədiyindən), onların yerinə günümüzdə digər qanunlar təyin edilməlidir. “

Bu tipli şəxslərdən soruşmaq lazımdır ki, əgər zamanla uyğunlaşmaq qabiliyyətinin olmasında məqsəd qanunların dəyişilməsidirsə, onda, hansı qanun bu cür xüsusiyyətlərə malik deyil? Hansı qanun bu mənada zamanla uyğunluq təşkil edə bilmir?! İslamın zamanla uyğunlaşması barədə verilən belə bir izah, eynilə hansısa bir şəxsin “kitab və kitabxanalar ömürdən ləzzət duymaq üçün ən yaxşı vəsilədir” - deməsinə bənzəyir. Elə ki, ondan izah etməsini istədikdə, “kitabları hərraca qoyaraq satmaq və onların pulu ilə də eyş-işrətlə məşğul olmaq üçündür” - deyə cavab verməsidir. Həmin müəllif (qırx təklif müəllifi) yazır: “İslam təlimləri üç qisimdir: Birinci qisim - tövhid, ədalət və məad və sairədən ibarət üsul və əqaiddir. İkinci qisim - namazın müqəddimati işlərinin həyata keçirilməsi, həcc, oruc və təharətlə bağlı olan ibadət məsələləridir. Amma üçüncü qisim dinin hissələrindən hesab edilmir, çünki dinin insanların həyatı ilə heç bir münasibəti yoxdur, eyni zamanda, Peyğəmbərin (s) özü də bu qismi dinin bir hissəsi və risalətə aid olan bir vəzifə kimi qeyd etməmişdir, əksinə o, rəhbər və hakim olduğu üçün bu məsələləri diqqətə çatdırmışdır və dinin vəzifəsi camaatı namaz, oruc və ibadətə məcbur etməkdir. Dinin camaatın dünyəvi həyatı ilə nə işi var!”

Mən İslam ölkəsində yaşayan, amma İslamın məntiqindən bu qədər bixəbər olan bir şəxsin olmasına inana bilmirəm! Bəyəm, Quran peyğəmbər və ənbiyaların hədəflərini bəyan etməmişdirmi?! Quran tamamilə açıq-aşkar bir surətdə demirmi ki:

səh:88

{لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ}

“Biz peyğəmbərlərimizi açıq-aşkar dəlillərlə (möcüzələrlə) göndərdik. Biz onlarla birlikdə (Allahın hökmlərini bildirən səmavi) kitab və ədalət tərəzisi (şəriət) nazil etdik ki, insanlar bir-biri ilə ədalətli rəftar etsinlər.”(1)

 Quran ictimai ədaləti bütün peyğəmbərlər üçün əsil hədəf ünvanında xatırlatmışdır. Əgər Qurana əməl etmək istəmirsinizsə, onda, nə üçün daha da böyük olan bir günaha mürtəkib olaraq Quran və İslama töhmət vurursunuz? Bu gün bəşər özünün nicat verəni və himayəedicisi olan dinin əxlaqi qanunlarından uzaq düşdüyü üçün, bədbəxtliklərə giriftar olaraq bataqlığa düşmüşdür. Biz yarım əsrdir ki, “İslm sadəcə məscid və məbədlərlə məhdudlaşsın və cəmiyyətlə heç bir işi olmasın” sözləri ilə tanışıq və qarnımız bunlara toxdur. Bu cür fikirlər islami ölkələrin sərhədlərindən kənarda yaradılmış və indi də müsəlman ölkələrində təbliğ edilməkdədir. Sizin icazənizlə, mən bu cümlələri daha sadə və anlaşıqlı şəkildə izah edəcəyəm.

Bunun xülasə şəkildə mənası “İslam kommunizmin müqabilində dayandığı və onun qarşısını aldığı müddətdə qalmalı, amma Qərbin mənafeləri ilə toqquşduğu zaman aradan getməlidir.” - deməkdir. Qərbli camaatın nəzərincə, İslamın ibadətlə bağlı qanunları yeri və zamanı gəldikcə, kommunizmin bir nömrəli sistem və Allaha zidd olması səbəbilə camaatın onun əleyhinə qaldırılması və hərəkətə gətirilməsi üçün saxlanılmalıdır. Amma müsəlmanların həyat fəlsəfəsi hesab edilən və buna sahib olmaqla qərblilər qarşısında daha artıq istiqlaliyyət və şəxsiyyət kəsb etmələrinə səbəb və onların hərislikləri müqabilində həzm edilmələrinə maneə olan İslamın ictimai qanunları aradan qaldırılmalıdır.

Birincisi, on dörd əsrdir ki, Quran {نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکْفُرُ بِبَعْضٍ} (Quran ayələrinin bəzilərinə inanır, bəzilərinə isə kafir olurlar)

 məsələsini etibar və qüvvədən salmış və elan etmişdir ki, İslam parçalanmazdır. İkincisi, müsəlmanların bu fırıldaqlara aldanmamaları vaxtının gəlib çatdığını güman edirəm. Artıq

səh:89

insanların ayırdetmə qüvvəsi daha da artmış və onlar elm və texnikadakı inkişafla Qərbdən qaynaqlanan fəsad və azğınlıqlar arasında fərq qoymağa qadirdilər. Müsəlman ölkələrində yaşayan insanlar hər şeydən öncə, islami təlimlərinin dəyərliliyinə önəm vermiş və müstəqil həyatın yeganə fəlsəfəsinin İslam qanunlarında olduğunu təşxis və müəyyən etmiş və nəyin bahasına olursa olsun, onu əldən vermək istəmirlər. Müsəlmanlar islami qanunlar əleyhinə aparılan təbliğatların istismarçıların məkr və hiyləsindən başqa, bir şey olmadığını bilirlər. Üçüncüsü, bu tezislərin həyata keçirilməsini başladanlar, İslamın məscid və məbədlərlə məhdudlaşmayaraq ən güclü və öndə gedən və ya digər sistemlər müqabilində müqavimət göstərərək dayana bildiyini və bir həyat fəlsəfəsi kimi cəmiyyətə hökmranlıq etdiyini bilməli və anlamalıdırlar. Məscidlərlə məhdudlaşmayan İslam meydanı Qərb təfəkkürü üçün boş qoyduğu kimi, Qərbə zidd olan məsələlərin yayılmasına görə də meydanı boşaldacaqdır. Bəzi İslami ölkələrdə Qərbin at oynatması həmin səhvdən (İslamın meydanı boş qoymasından) qaynaqlanan səmərədir.

(onların icmasında) hansısa bir dəyişiklik baş verməmişdir. O, insandır ki, َ{خُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِیفًا}(1) (insan zəif yaradılmışdır) ayəsinin misadaq və nümunəsi olaraq həyatı sıfırdan başlamış və nəhayət və sonu olmayana doğru hərəkət edərək irəliləyir.

Heyvanlar üçün zamanın tələbləri və ondakı dəyişikliklər eyni şəkildə olaraq qalır. Onların həyatını zamanın tələbləri dəyişə bilmir. Onlar üçün həyatın yeni və köhnəlməsinin heç bir mənası yoxdur və yeni və köhnə dünya da mövcud deyil. Elm onlara yeni kəşflər əta etmir, hallarını dəyişmir, ağır və yüngül sənaye malları onların bazarında tapılmır. Nə üçün? Çünki onlar əqlə əsasən deyil, qərizə və instinktə uyğun olaraq yaşayırlar.

Amma insan necə? Onun ictimai həyatı daim dəyişiklik və yeniləşmədədir. Hər əsrdə insan üçün dünya əvəz olunur. İnsanın məxluqatın əşrəfi olması sirri də elə buradadır. İnsan təbiətin yetkin və ağıllı övladıdır. Onun təbiətin qəyyumluğuna və onu instinktlərlə idarə etməsinə ehtiyacı yoxdur və insan instinkt və qərizələrə əsasən deyil, əqli ilə yaşayışına davam edir. Təbiət insanın həddi-büluğ və yetkin olduğunu qəbul edərək onu azad və müstəqil olmasına izin vermiş və onu himayə etməkdən əl çəkmişdir. Heyvanlar onlar üçün müəyyən edilmiş instinktə uyğun olaraq əməl edir və onda itaətsizlik edə bilmirlər. Amma insan öz elm və əqlinə uyğun olaraq təyin edilən qanunlara əməl və ya itaətsizlik edə bilmək qabiliyyətinə malikdir. İnsanların inkişaf və təkamül prosesi səbəbi ilə əldə etdikləri fəsad və inhirafların, həlakət və süqut etmələrin, durğunluq və ətalətlərin baş verməsinə bais olan məsələlər də elə bu yerdədir. İnsanın inkişaf və tərəqqi yolları açıq olduğu kimi, onun fəsad və inhirafa sürüklənmə qapıları da bağlı deyil. Qurani-kərimin ifadə etdiyi kimi, insan göylərin, yerin və dağların məsuliyyətini daşıya bilməyəcəkləri əmanəti öhdəsinə götürmək mərhələsinə yetişir, yəni azad və müstəqil yaşamağa və qanun, vəzifə və təklifləri (məsuliyyətləri) qəbul etməyə razılaşır. Bu baxımdan, insan zülm və cəhalətdən, səhv və özünəpərəstişdən amanda deyil. Qurani-

səh:91

kərim insanın bu qəribə istedada malik olmasını qeyd etməklə yanaşı, onu zalım və cahil sifətlərilə də vəsf edir. İnsadakı bu iki istedad - inkişaf və təkamül və inhirafa yönəlmək - bir-birindən ayrılmazdır. İnsan heyvanlar kimi deyil ki, ictimai həyatında nə irəli, nə arxaya, nə də sağa və sola gedə bilsin. İnsanlar bəzi vaxtlar həyatda ya irəli gedirlər, ya da geri. İnsan həyatında təkamül və inkişaf varsa, inhiraf və azğınlıq da var, əgər onlar sürət və hərəkətə malikdirlərsə, geriləmə və durğunluğa da malikdirlər. Ədalət və yaxşılıq varsa, zülm və təcavüz də var. Əgər əql və elmin təzahürləri varsa, cəhalət və nəfsəpərəstişin də təzahürləri vardır.

Zamanda baş verən dəyişiklik və yenilənmələrin ikinci qismdən ola bilməsi də mümkündür.

əsərlərin qorunması üçün təhkim edilmiş bir məmurdur. O, Quranın zaman cərəyanının durdurulması və dünyanın öz əvvəlki halında saxlanılması üçün nazil edildiyini düşünür. Həmin şəxs elə fikirləşir ki, qələmlə yazmaq, ümumi və cüzi adlandırmaq, neftlə işləyən çıraqlardan istifadə etmək, hamamların su xəzinələrində (hovuzlarında) yuyunmaq, əllə yemək yemək, cahil və ya savadlı kimi yaşamağı dinin nişanələri kimi qorumaq və mühafizə etmək lazımdır. Cahil isə əksinə, Qərb dünyasında hansı dəyişiklik və yeniliyin baş verməsini gözləyir ki, dərhal onu təqlid etsin və adını zamanın məcburiyyəti və yenilənmə qoysun.

Köhnə fikirli və cahil insan müttəfiq şəkildə qədimdə mövcud olan hər bir qanunun dinin nişanələrinin bir hissəsi olduğunu fərz edir. Onlar arasındakı fərq köhnə fikirli şəxsin həmin nişanələrin qorunmasının zəruriliyini düşünməsində, cahilin isə dinin köhnəliyə pərəstiş, sabitlik və sükuta maraqlı olduğu nəticəsinə gəlməsindədir.

Son əsrlərdə elmlə din arasında ziddiyyət və təzadların mövcud olması məsələsi qərblilər arasında geniş yayılaraq müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Dinlə elm arasında ziddiyyətin olması məsələsinin iki əsası (kökü) var: Birincisi, bəzi kilsələrin qədimdəki elmi və fəlsəfi məsələlərin dində də mövcud olması və onlara da dinin bir hissəsi kimi inanılmasına etiqadlı olmaları idi ki, elmin inkişaf və tərəqqisi bunun əksini sübut etmişdir. İkincisi, elmin həyat tərzini dəyişdirərək onu yeniləşdirməsi məsələsi olmuşdur. Özlərini dinə etiqadlı kimi göstərən və həmin fəlsəfi və qədim məsələlərin dinin bir hissəsi olduğunu düşünən köhnə fikirli insanlar həyatın maddi sahələrinə aid olan mövzuları da dinin bir qismi olması kimi nəzərə çarpdırmaq istəyirdilər. Cahil və bixəbər insanlar da belə olduğunu və dinin insanların maddi yaşayış üçün də xüsusi məsələləri nəzərdə tutduğunu təssəvvür edirdilər. Elə düşünürdülər ki, elmin fətvasına uyğun olaraq maddi həyat tərzini dəyişmək lazımdır və elm dinin aradan qaldırılması hökmünü vermişdir.  Hər iki dəstə bir-birindən xəbərsiz olaraq dinlə elmin ziddiyyət və təzadlı

səh:93

olması məfhumunu meydana gətirdi.

meydanda at oynatmasına, cahillərin də cahilliyi onların (köhnə fikirlilərin) öz etiqad və düşüncələrindən daha da möhkəm yapışmasına səbəb olur.”

Görəsən, özlərini dinə etiqadlı göstərən bu cahillər zamanın məsum və təqsirsiz olduğunu düşünürlərmi? Bəyəm, cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklər insandan başqasının əli ilə həyata keçirilir? Hansı vaxt və tarixdən etibarən insan məsumluq və təqsirsizlik əldə etmişdir ki, zaman da məsum və təqsirsizliyə malik olmuş olsun? Bəşər elmi, əxlaqi, zövqi, dini meyllərin təsiri altında və hər zaman insanlığın məsləhəti üçün yeni-yeni yollar axtarışında olduğu kimi, xüdpəsəndlik, məqam tələbi, mal-dövlət sevgisi, nəfsə pərəstiş və istismarçılıq adlı meyllərin də təsirinə düşür. Həmçinin, insan yeni kəşflər etmək və ən yaxşı üsullar və vasitələr axtarmaqda müvəffəqiyyətli olduğu kimi, bəzən səhv və xətalara da düçar olur. Amma cahil onsuz da, bu sözlərin mənasını anlamır və cümləsinin dayaq nöqtəsi “dünya o cürdür”, “dünya bu cürdür” - deməkdir. Daha təəccüb doğuran məsələ yaşayış qaydalarını (həyat təcrübəsini) onların libas, papaq və ayaqqabıyla müqayisə etməklə əldə etməsidir. Yəni, ayaqqabı və papaq nə qədər ki, təzə və yenidir, qiymətlidir onları alıb geyinmək lazımdır, əksinə nə qədər ki, köhnədir, onu kənara (zibilliyə) tullamaq lazımdır. Onlarının nəzərində dünyanın həqiqətləri bu formadadır.

Həmin cahillərin fikrincə, yaxşı və pis “yeni” və “köhnə” məfhumundan başqa, bir şey deyil. Bu kimi şəxslər elə düşünürlər ki, feodalizm (yəni, bir qoluzorlunun haqsız olaraq özünə malik və sahibkar adını götürərək öz kürsüsündə əyləşməsi və yüzlərlə işçinin onun ağzı hərəkətə gəlsin deyə (gəlir götürməsi üçün) işləməsi) artıq köhnəlməsi, bugünkü dünyanın onu qəbul etməməsi, vaxtının keçməsi və nəzərdən düşməsi səbəbilə pisdir. Amma ilk dəfə meydana çıxdığı, dünya bazarına yeni qəlib və formada təqdim olunduğu üçün yaxşı və bəyənilən idi. O cahillərin nəzərində qadının istismarı qəbuledilməzdir, çünki dövrümüzdə və bugünkü dünyada bəyənilmir və heç kəs onun məsuliyyəti altına girmək istəmir. Amma dünən qadın irs

səh:95

aparmadığı, ehtiram edilmədiyi, mülkiyyət hüququ olmadığı, iradə və etiqadına hörmət göstərilmədiyi zaman yaxşı və bəyənilən idi, çünki o vaxt təzə idi və bazara yenicə çıxarılmışdı.

Onlar əsrin fəza əsri olduğu üçün təyyarələri qoyub ulağa minməyi, işığı (elektrik cərəyanını) qoyub neftlə işləyən lampalar yandırmağı, böyük tikiş fabriklərindən kecib əl çarxları ilə işləyən ipəkayırma alətlərini, çap maşınlarını qoyub əllə yazmağı qəbul etmirlər. Eyni zamanda, rəqs məclislərində iştirak etməkdən, poker və qumar oynamaqdan, məstedici maddələrdən istifadə etməməkdən, bikini partilərinə (yığıncaqlarına) getməkdən - bunların hamısı bizim əsrimizdə öndə gedən məsələlərdəndir - özlərini saxlaya bilmir və bunları etmədikləri təqdirdə, guya, daş dövrünə qayıtdıqlarını təsəvvür edirlər.

Əsrin tələbləri və onda meydana gələn bəzi məsələlər çoxlu sayda insanları bədbəxtliyə düçar etmiş və sayı bilinməyən neçə-neçə ailələrin dağılmasına səbəb olmuşdur.

“Atom erası”, “elm və texnika zəmanəsi”, “qumar əsri” və “qırıcı təyyarələr dövrü” olduğunu deyirlər. Lap yaxşı, biz də belə bir əsr və erada yaşadığımız üçün Allaha şükr edir və bundan daha yaxşı elm və texniki inkişafdan istifadə etməyi arzulayırıq. Görəsən, bu əsrdə elmdən başqa, digər bütün sahələr fəaliyyətdən qalmışdırmı? Bu əsrdə meydana çıxan bütün yeniliklər elmin inkişaf və tərəqqisi sayəsində və onun təsiri ilə gerçəkləşmişdirmi? Görəsən, elm yüz faiz aləmin təbiətini insana ram və müti edəcəyini iddia edirmi? Elmin bu barədə heç bir iddiası yoxdur. Alimlərdən bir qrupu pak və xalis niyyətlə çalışaraq elmi kəşflər aparmaqda, digər qrup insanlar da onların elmi kəşflərinin nəticələrrindən öz mənfur və pis məqsədləri üçün istifadə etməkdədirlər. Elm insanların təbiətdən sui-istifadə etdiyi üçün nalə və fəryad edir. Əsrimizin bədbəxtçiliyi və giriftar olduğu məsələlər həmin məsələlərdir.

Elm fizika sahəsində inkişaf edərək elektrik cərəyanına məxsus olan qaydaları kəşf edir. Öz xeyir və mənfəətlərini güdən bir qrup da həmin vasitələrdən qadınlarla bağlı filmlər çəkilməsində istifadə edir. Kimya elmi inkişaf və tərəqqi edərək

səh:96

maddənin tərkib və xüsusiyyətlərini öyrənməkdə insana yardım edir, amma bir dəstə isə insanların başına bəla olan narkotik maddələr və heroin düzəldir. Elmin vasitəsi ilə insan atomun daxilinə qədər yol taparaq onun heyrət doğuran enerjisini kəşf edir, lakin hələ azacıq da olsa, insanların məsləhət və mənafeyi üçün istifadə edilməmiş, bir qrup məqamtələb ondan atom bombası düzəldərək onu günahsız insanların üzərinə yağdırır.

İyirminci əsrin məşhur ingilis alim və fiziki Eynşteynin uğurları ilə əlaqədar yığıncaq keçirilərkən, o özü tribuna arxasına keçərək “siz atom bombasının yaranmasına səbəb olan mənim elmi nailiyyətlərimə görə belə bayram keçirirsiniz?!” - deyir. Eynşteyn öz elmi qüvvəsi və istedadını atom bombası düzəldilməsi üçün istifadə etməmişdir, əksinə digər bir qrupun məqampərəstliyi onun bu nəticəsindən həmin yolda istidadə etməsinə səbəb olmuşdur.

Atom bombası, narkotik maddələr və müxtəlif fəsad yönlü filmləri “əsrin meydana çıxardığı məsələlərdir” deyərək qəbul etmək və onlara bəraət qazandırmaq olmaz. Əgər təhsilli və elmli insanlar atom bombası kimi ən güclü silahları günahsız insanların üzərinə atmaqdan çəkinmirlərsə, onlardan artıq hər cür vəhşiliyi gözləmək olar.

aydın olması, zənnimcə, kifayət edir:

Birincisi, bixəbər və məlumatsız olanların dillərində əzbər olan və onların iddia etdikləri kimi, zamanın uyğunluq və dəyişiklikləri heç də bu sadə və asanlıqla deyil. Zamanda həm inkişaf, həm də inhiraf və azğınlıq mövcuddur. Zamanın inkişaf və tərəqqisinə uyğun olaraq irəliləmək, onun fəsad və inhirafları ilə də mübarizə aparmaq lazımdır. Həmin iki məsələni bir-birindən ayırd etmək üçün, zamanda baş verən və meydana çıxan dəyişiklik və cərəyanların mənbəyinə və onların hansı istiqamətə doğru irəliləməsinə, hansı meyl və təmayüllü insanlardan və ictimai təbəqələrdən qaynaqlandığına diqqət etmək lazımdır. Yəni, onun ali və yüksək keyfiyyətli insanlardan, yoxsa, alçaq və heyvan xislətlilərdən təsirlənərək yaranmasını nəzərə almaq lazımdır. Görəsən, alim və onların tədqiqatlarının nəticələri həmin dəyişikliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur və ya cəmiyyətin məqam tələb, pulpərəst və nəfsinə tabe olan fasid ictimai təbəqəsi? Bu məsələ əvvəlki iki məqalədə aydınlaşdı.

mütəxəssislərə məxsus mühit və şəraitdə bəyan etmək lazımdır. Amma biz bu məsələ barəsində suallar verən və maraqlananların say çoxluğunu nəzərə alaraq - mən tez-tez onlarla üzləşirəm və qeyd etmək isyəyirəm ki, onlar arasında İslamın belə bir xüsusiyyətə malik olmasına inanmayan və bədbin olanlar da mövcuddur - bədbin insanları bədbinlik vəziyyətindən xaric etmək və digərlərinə də örnək olsun deyə, bu bəhsə daxil oluruq.

Möhtərəm oxucuların bu cür bəhslərin İslamın üzaqgörən alimlərinin nəzərindən qaçmadığını bilməsi üçün, mərhum Ayətullah Naininin çox əla bir kitabı olan “Tənbihul-umməh” əsərinə və Əllamə Təbatəbainin müasiri və əzəmətli ustadının qələmindən çıxmış və “Mərcəiyyət və ruhanilik” kitabında çap edilmiş dəyərli “Vilayət və rəhbərlik” məqaləsinə müraciət edə bilərlər (qeyd edək ki, hər iki kitab farscadır).

Müqəddəs İslam dininin sabit və dəyişməz olan qanunlara malik olması ilə yanaşı, mədəniyyət və kulturaloji yeniliklərlə uzlaşma və həyatın müxtəlif və dəyişkən formaları ilə uyğunlaşmasını bir neçə sirri var və biz onlardan bir qisminə şərh veririk.

etmək və qarşı-qarşıya gəlməkdən qorunmuşdur. Daha dəqiq şəkildə desək, mədəniyyətin inkişafına səbəb olan amillərə təşviq etməklə, yəni elm, iş, təqva, iradə, səbr və s. ilə mədəni tərəqqi və təkamülə səbəb olan əsil amili özü öz öhdəsinə götürmüşdür.

İslam bəşərin təkamülü yolunda bir sıra əlamətlər qoymuşdur. Həmin əlamətlər bir tərəfdən hədəf və məqsədi insanlara nişan verir, digər tərəfdən də təhlükə və xətər əlamətləri ilə insanlara qarşıda süqut və azğınlıq olduğunu xəbərdarlıq edir. İslami qanun və göstərişlərin hamısı ya birinci qismdən olan (yol göstərən) əlamətlərdir, ya da ikinci qismdən (xəbərdarlıq əlamətləridir).

Hər bir əsrdə insanların yaşam vasitələri onların elmi məlumat və biliklərinin ölçü və mizanına bağlıdır. Elm və informasiyanın genişlənməsi öz yerində həyat vasitələrini daha yaxşı və təkmilləşmiş etməli və naqislərin də hökmünü zamanın məcburiyyəti ilə əlaqələndirməli idi.

İslamda - istər maddi olsun, istərsə də zahiri (mənəvi) - hansısa bir müsəlman tərəfindən müqəddəs hesab edilən və bütün ömrü boyu sadəcə onu qoruyub saxlamağı özünə vəzifə bilən yeganə bir vasitə və qəlib (forma) tapmaq olmaz. İslam heç vaxt əkinçilik, toxuculuq, nəqliyyat, döyüş və ya digər sahələrdə ona məxsus eyni bir alət və texnikadan istifadə edilməsini deməmişdir ki, həmin məsələ elm və texnikanın inkişafının İslamla ziddiyyət təşkil etməsinə gətirib çıxarsın. İslam nə geyim və libaslar, nə tikinti və binalar üçün müəyyən bir stil və üslub nəzərdə tutmuş, nə də istehsal və istehlak üçün xüsusi bir vasitə və alətlərdən istifadə etməyə göstəriş vermişdir. Bu, İslam dinini zamanın inkişaf və tərəqqisi ilə uyğunlaşmasını asanlaşdıran cəhətlərdən biridir.

təyin etdərək nəzərdə tutmasıdır. Bir sıra ehtiyaclar - istər fərdi və şəxsi zəminədə olsun, istərsə də ümumi və ictimai zəminədə - bütün zamanlarda bərabər və sabit vəziyyətə sahibdir.

Mən “əxlaqın nisbiliyi” və “ədalətin nisbiliyi” məsələsi ilə bağlı bir çox tərəfdarlara malik olanların düşüncələrindən xəbərdaram və bu məsələ tərəfdarlarının nəzəriyyələri ilə əlaqədar öz əqidəmi bildirmək istəyirəm.

Bəşərin ehtiyaclarının digər qısmini dəyişkən ehtiyaclar təşkil edir və onlar üçün sabit deyil, dəyişkən qanunlar tələb olunur. İslam dini həmin ehtiyaclarla bağlı fərqli və müxtəlif qanunlar nəzərdə tutmuş və bu yolla onları (dəyişən ehtiyacları) sabit üsulla əlaqələndirmişdir ki, həmin sabit üsul hər bir dəyişkənlik üçün xüsusi əlavə qanunlar yaradır. Mən bu məsələni indiki məqalədə qeyd ediləndən artıq izah edə bilmərəm, amma bir neçə misalı əziz və möhtərəm oxucuların diqqətinə çatdırmaqla onların zehinlərində aydınlıq yaratmağa çalışacağam:

İslamda {وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ} (1) (bacardığınız qədər düşmən müqabilində qüvvə toplayın) bu şəkildə olan ictimai bir təməl prinsip vardır. Digər tərəfdən fiqh elmində "müsabiqə və oxatma" adı altında bir sıra silsilə təşkil edən göstərişlər də peyğəmbər (s) sünnəsindən bizə gəlib çatmışdır. Həmin göstərişlərdə insanın özü və övladlarının atçapma və oxatama məharətinə kamil şəkildə yiyələnməli və öyrənməli olması bildirilmişdir. Atçapma və oxatma o dövrün hərbi fənlərindən hesab edilirdi. “Müsabiqə və oxatma”nın

{وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ} (bacardığınız qədər düşmən müqabilində qüvvə toplayın) əslində, bu təməldən qaynaqlandığı gün kimi aydındır. Yəni, qılınc, ox, nizə, kaman və sairənin İslamda əsaləti yoxdur, əsaləti olan şey güc və qüdrətli olmaqdır. Eyni zamanda, müsəlman hər bir dövr və əsrdə bütün imkanlar

səh:101

daxilində hərbi qüvvə və müdafiə baxımından düşmənlər qarşısında daha güclü olmalıdır. Başqa sözlə desək, atçapma və oxatma (zəmanın tələbinə uyğun olaraq) güc və qüvvətlilik üçün geyinilməsi məcburi olan bir libas kimi olmuş və onun icrası və ələ gətirilməsi üçündür. Düşmən müqabilində qüdrətli və güclü olmaq zərurəti sabit və daimi ehtiyaclardan yaranan sabit və dəyişməz bir qanundur.

Amma atçapma və oxatmaya olan tələb dəyişkən və müvəqqəti ehtiyacların nümunələrindəndir ki, zaman və əsrə mütənasib şəkildə dəyişir və mədəniyyətin dəyişkənliyi ilə həmin silahlar öz yerini müasir dövrümüzdəki odlu silahlara verir.

Digər bir misal: Quranda ikinci bir ictimai əsasdan söhbət açılır və o, sərvət mübadiləsinə aiddir. İslam fərdi və şəxsi mülkiyyəti qəbul etmişdir və əlbəttə, həmin mülkiyyət bugünkü sərmayədarların dünyasında “mülkiyyət” adlandırılan məsələ ilə bir sıra fərqlərə malikdir ki, indi onları müzakirə etməyə ehtiyac yoxdur. Fərdi mülkiyyətin lüzum və müqəddiməsi “mübadilə”dir.

İslam “mübadilə” üçün də {وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْبَاطِلِ}(1) (bir-birinizin malını haqqınız olmadığı halda, yeməyin) kimi müəyyən bir müqərrərat təyin etmişdir. Yəni, sərvət və var-dövləti öz aranızda bihudə olaraq dövr elətdirməyin. Bu mənada ki, mal-dövlət əldən-ələ gəzərək birinci sahibi və istehsalçının əlindən çıxır və digərinin ixtiyarına keçir, həmçinin, ondan da sonra başqasının. Beləliklə, əgər həmin sərvət şəri baxımdan faydalı olarsa, sahibinə aid olar. Sərvətin insanlar üçün heç bir faydası olmadan əldən-ələ keçərək təkcə sahibinin ixtiyarında olması qadağandır. İslam mülkiyyəti mütləq ixtiyarla bərabər olan şəkildə hesab etmir. Digər tərəfdən də, İslam dini insan qanı və nəcasəti kimi bəzi şeylərin alınıb satılmasını qadağan

səh:102

etmişdir. Nə üçün? Çünki insanın və ya heyvanın qanı onları dəyərli və insan sərvətinin bir hissəsi hesab ediləcək qədər faydalı istifadəyə malik deyil. Qan və nəcasət ticarətinin qadağan olunması Qurandakı {وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْبَاطِلِ}

prinsipinə görədir. Qan və nəcasətin qadağasında əsalət yoxdur. Əsaləti olan məsələ mübadilənin insanın mənafeyinə xidmət edəcək iki şey (məsələn, əmtəə və s) arasında olmasıdır. Yuxarıda qeyd edilən məsələnin qadağan edilməsi {وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْبَاطِلِ} prinsipinin icrası, başqa sözlə desək, sərvətin boş və əbəs yerə dövr etdirilməsinin qadağan olunması üçün bir libas rolunu daşıyır. Əgər işin içində mübadilə məsələsi olmasa, sərvətin bihudə olaraq əldən-ələ gəzməsi və kiminsə mülkiyyətinə keçməsi də baş tutmaz.

Bu əsas prinsip sabit və bütün zamanlarda eyni olan dəyişməz ictimai ehtiyaclardan qaynaqlanmasına baxmayaraq, qan və nəcasətin sərvət hesab edilməməsi və mübadilə qabiliyyətinə malik olmaması ilk növbədə əsr, zaman və mədəniyyət səviyyəsi ilə əlaqədardır və şərait dəyişkənliyi, elm və texnikanın inkişafı və onlardan düzgün və səhih istifadə səbəbilə onunla bağlı hökmlər də dəyişilə bilər.

Başqa bir misal: Əmirəl-möminin Əli (ə) ömrünün axırlarında saçı və saqqalınını ağarmasına baxmayaraq, həna qoymurdu. Bir nəfər o həzrətə dedi: “İslam peyğəmbəri (s) “saç və saqqalınızın ağlığını həna qoymaqla örtün” - deyə buyurmamışdırmı?” Həzrət cavab verir ki, bəli, buyurmuşdur. Həmin şəxs “onda, nə üçün siz həna qoymursunuz?” - deyə soruşduqda, Əmirəl-möminin (ə) cavabında belə deyir: “Peyğəmbər (s) bu əmri verdikdə, müsəlmanlar say baxımından çox az idilər və onlar arasında döyüşlərdə iştirak edən ağ saqqalı kişilər də var idi. Düşmənlər İslam ordusunun cərgələrinə nəzər saldıqda, yaşlı ağsaqqal kişiləri görür və özlüyündə düşünürdü ki, onunun tərəf müqabili zəiflərdir. Bu minvalla, onların döyüş ruhiyyəsi daha da güclənirdi.

səh:103

Peyğəmbər (s) bu məsələni önləmək və düşmənin diqqətindən yayınmaq üçün onlara saqqallarına həna qoymaq əmrini verir. “Daha sonra həzrət Əli (ə) peyğəmbərin (s) həmin hökmü verdiyi zaman müsəlmanların sayca az olması və bu üsula ehtiyac duyulduğunu buyuraraq əlavə edir ki, hazırda İslam başdan-başa dünyanı əhatə etmişdir və bu işlərə artıq o qədər də ehtiyac yoxdur. Hər kəs indi həna qoyub-qoymaqda azaddır.

Həzrət Əlinin (ə) nəzərində peyğəmbərin (s) “həna qoyun” əmrini verməsinin əsaləti yox idi və hədəf və məqsəd başqa bir məsələdə idi, yəni, düşmənlərin ruhiyyəsinin güclənməsinin qarşısını almaq üçün həyata keçirilən tədbir idi.

İslam da həm formaya, zahir və görünüşə əhəmiyyət verir, həm də ruh, batin və qəlbə. Daimi olaraq forma ilə zahiri ruh və batin, qabığı toxum, libas və örtüyü isə bədən üçün istəyir.

məsələlər araşdırılmalı olan məsələlərdəndir.

məsələ və məsləhətləri özünün (İslamın) yol göstərdiyi istiqamətdə seçim etmək icazəsi vermişdir. Fəqihlər bu qaydanı “əhəmiyyətli və mühüm” adlandırırlar. Bu zəminədə də əlimdə həddən artıq misalların olmasına baxmayaraq, onları xatırlatmaqdan daşınıram.

strukturunda onun mədəniyyətin tərəqqisi ilə uyğunlaşmasını təmin edən hansı kod və rəmzlərin işlənməsidir.

İbn Sina “Şəfa” adlı əsərində də ictihad zərurətini həmin məsələyə uyğun olaraq bəyan edərək deyir: “Zamanın vəziyyəti dəyişkən olduğu üçün yeni-yeni məsələlər meydana çıxır, digər tərəfdən də, İslamın bütün üsul və üslubu sabit və dəyişməzdir deyə, hər bir zaman və əsrlərdə kamilən mərifət və təcrübəli insanların yaranan yeni məsələləri nəzərə almaqla, müsəlmanların ehtiyyaclarına cavab vermək zərurəti yaranır.”

İranın da konstitusiyasında bütün qanunlarla bağlı belə bir proqnoz verilmiş və hər əsrdə beş nəfərdən az olmayan və zamanın tələblərinə agah müctəhidlərdən ibarət heyət təşkil olunmuşdur ki, qəbul edilmiş qərarlara nəzarət etsinlər. Bu məsələnin həyata keçirilməsində məqsəd cahil və köhnəfikirli, zamanın inkişaf və tərəqqisi ilə müxalif və digərlərinə tabe olmayan və təqlid etməyən şəxslərin ölkə qanunlarına nəzarət etməsidir.

Xatırlatmaq istədiyimiz məsələ ictihadın sözün əsl mənasında, fərdin islami məsələlərdə mütəxəssis və təcrübəli olmasıdır və bu, elə bir məsələ deyil ki, hər hansı bir məktəbi bitirmiş şəxs elmi hövzədə neçə gün sübh etməklə ictihad iddiası edə bilsin.

Həqiqətdə, islami ixtisas və İslamda nəzər bildirmək səlahiyyətinə malik olmaq üçün insan ömrünün azlıq etməsinə baxmayaraq, çox da deyil, özü də fərdlərin xüsusi istedad və ilahi tofiqdən yararlandığı bir şəraitdə.

İxtisas və ictihadan əlavə, insanlar təqvalı olmaq, Allahı tanımaq və Allahdan qorxmadan yararlanmaq vasitəsi ilə digərlərinin nəzər və fikir öyrəndiyi müraciət mənbəyinə çevrilə bilər. İslam tarixi elmi və əxlaqi baxımdan nəzər və düşüncə bildirmək səlahiyyətinə malik olan şəxslərin həmin məqamda (nəzər bildirmək) bədənlərinin lərzəyə gəldiyini nişan verə bilər.

Möhtərəm oxuculardan bəhsin bu mərhələyə qədər uzanması səbəbilə bir daha üzr istəyirik.

səh:107

səh:108

mənafeyinə xidmət etməkdən başqa, digər bir dəlilinin olmadığını vurğulayaraq mənfi reaksiya göstərmişlər.

Onlar “XX əsrdən əvvəl dünyanın bütün qanun və müqərrəratları kişinin qadından üstün və şərafətli olması və qadının kişinin istifadəsi və cinsi təminatı üçün yaradılmış olması təməli üzərində qurulmuşdur.” - deyir və qeyd edirlər ki, islami hüquqda kişinin mənafeyi bu ox (mərkəz) ətrafında fırlanır.

İslamın kişilərin dini olduğunu və qadını kamil bir insan kimi tanımadığını və onun barəsində bir insana lazım və zəruri olan hüquqları təyin etmədiyini deyirlər. Həmin şəxslər “əgər İslam qadını insan hesab etsəydi, zövcələrin sayını çoxaltmaz, talaq və boşanma haqqını kişinin ixtiyarında qoymaz, iki qadının şəhadətini bir kişinin şəhadətinə bərabər tutmaz, ailənin idarəçiliyini kişinin öhdəsində qoymazdı” - kimi düşünür, eyni zamanda, qadının irsinin kişinin irsinin yarısı qədər olmasına, mehriyyə adı ilə qadına qiymət biçilməsinə, ictimai və iqtisadi azadlığın verilməməsi və onun kişinin verdiyi nəfəqə və pulla dolanmaq məcburiyyətində olmasına razı olmadıqlarını bildirirlər.

Bunlar İslamın qadına nisbətdə təhqiredici düşüncəyə malik olduğunu və onu kişilərin mənafeyi üçün müqəddimə hesab etdiyini nişan verərək göstərir. İslamın müsavat və bərabərlik dini olması və digər yerlərdə bərabərliyi qoruyub riayət etməsinə baxmayaraq, o, kişi və qadınla bağlı həmin məsələni gözləyib riayət etməmişdir.

Onlar “İslam kişi üçün hüquqi imtiyazlar və seçim müəyyən etmişdir, əgər onlara görə həmin hüquqları müəyyən etməsəydi, yuxarıdakı qanun və müqərrəratları təyin etməzdi.” - deyirlər. Biz əgər bu şəxslərin dəlillərinə Aristotelin məntiqi formasını tətbiq edərək şəkilləndirsək, belə bir şəkil meydana çıxacaq: “Əgər İslam qadını insan hesab etsəydi, onun üçün kişilərin hüququ ilə uyğun və bərabər hüquqlar təyin edərdi, lakin eyni və bərabər hüquqları nəzərdə tutmadığından, nəticədə, qadını, həqiqətən də, bir insan hesab etmir.”

səh:110

Kəmiyyət keyfiyyətdən, bərabərlik də eynisəviyyəlilikdən fərqli bir şeydir. Aydın olan məsələ İslamın kişi və qadına bir cür və eynisəviyyəli hüquqlar vermədiyidir. Eyni zamanda, İslam heç vaxt qadına nisbətdə kişi üçün daha üstün hüquqi imtiyaz və seçim nəzərdə tutmamışdır. İslam dini insanların bərabərlik və müsaviliyini qadın və kişiyə nisbətdə riayət etmişdir. O, qadının kişi ilə hüquqi bərabərliyinə müxalif və zidd deyil, əksinə onların oxşarlığı ilə müxalifdir.

“Bərabərlik” və “müsavilik” sözlərində “bərabərlik” və “imyiyazların olmaması” məfhumu yerləşdirildiyindən, bu iki söz müqəddəslik əldə etmiş, cəzbetmə qüvvəsinə malik olmuş və xüsusən, “hüquq” kəlməsi ilə yanaşı işləndikdə, eşidənin ehtiramını daha çox cəlb etmişdir.

“Hüquq bərabərliyi” - bu sözlər necə də iki sözdən yaranmış gözəl və müqəddəs bir tərkibi əmələ gətirmişdir! O, hansı şəxsdir ki, pak vicdan və fitrətə sahib olmuş olsun, amma bu sözlər qarşısında təvazökarlıq göstərməsin?!

Amma mən bilmirəm nə üçün bizim işimiz - nə vaxtsa məntiq, fəlsəfə və elmdə dünyada aparıcı və bayraqdar idik - elə bir həddə gəlib çatmalıdır ki, digərləri “kişi və qadın hüquqlarının oxşarlığı” məsələsini müqəddəs “hüquq bərabərliyi” adı altında öz nəzəriyyələrini bizə yeritməlidir?! Bu məsələ eynilə bir nəfərin ləpə satmasına, amma ləpələrini armud adı ilə təbliğ etməsinə bənzəyir. Məsələnin aydın olan tərəfi İslamın bütün yerdə kişi və qadın üçün oxşar cəzalar və vəzifələri nəzərdə tutmadığı kimi, qadının kişi ilə hüquq bənzərliyi ilə bağlı qanunu da müəyyən etməməsidir. Görəsən, İslamın qadınla bağlı müəyyən etdiyi bütün hüquqlar toplusu kişinin hüquqlarına nisbətdə daha az dəyərə malikdirmi? Əlbəttə, xeyr! Biz bunu sübuta yetirəcəyik.

Burada ikinci bir sual meydana çıxır və həmin sual “İslamın kişi ilə qadının hüquqlarını bəzi hallarda bənzər şəkildə müəyyən etməməsinə səbəb nədir?” sualıdır. Nə üçün onları bir-birinə bənzər şəkildə təyin etməmişdir? Görəsən, kişi və qadının hüquqları bir-birinə bərabər və oxşar halda olsa daha yaxşıdır,

səh:112

yoxsa, təkcə bir-birinə bərabər olsa? Bu mətləbi kamil şəkildə araşdırmağımız üçün onu üç qismdə bəhs etməyimiz lazımdır:

1. Qadının insanlıq məqamı barədə İslamın nəzərini xilqət və yaradılış baxımından araşdırmaq.

2. Kişi və qadının xilqətindəki fərqliliklər hansı hədəflər üçün nəzərdə tutulmuşdur? Həmin fərqliliklər kişi və qadının təbii və fitri hüquqlar baxımından bir-birinə bənzər olmayan vəziyyətlərinin yaranmasına səbəb olur, ya yox?

3. İslamda kişi və qadın arasındakı fərqliliklərlə bağlı və onların bəzi hallarda bir-birinə oxşamayan hüquqlarının müəyyən edilməsinə səbəb olan müqərrəratlar hansı fəlsəfə və düşüncəyə əsaslanır? Görəsən, həmin fəlsəfə və düşüncələr hələ də öz yerində qalmaqdadırmı, ya xeyr, qalmaqda deyil?

əşyanın təfsirinə qayıdır. Eyni zamanda, Quranda barəsində təfsir edilən mövzulardan biri də kişi və qadının xilqətidir. Quran bu barədə sükut etməyərək bəzi kəslərin kişi və qadın barədə fəlsəfə danışmasına və İslamın onlarla bağlı təyin etdiyi müqərrərat və qanunlar mənbəyinin həmin şəxslər tərəfindən qadına nisbətdə təhqiramiz bir məsələ kimi tanıtdırılmasına imkan verməmişdir. İslam qadın barəsində öz nəzərini açıq-aşkar bəyan edərək bildirmişdir.

Əgər Quranın kişi və qadının yaranış və xilqəti ilə bağlı nəzərinin nə olduğunu bilmək istəyiriksə, qadın və kişi ilə bağlı - digər dini kitablarda da izah edilən - xüsusiyyət və cəhətlərinə diqqət etməyimiz lazımdır. Quran da bu barədə sükut etməmişdir. Görəsən, Quranda qadın və kişi bir cəhətli olaraq nəzərdə tutulmuşdur, yoxsa, ikicəhətli? Yəni, Quran kişi ilə qadının təbiətini eyni hesab edir, yaxud fərqli?

Quran çoxlu sayda əyələrində açıq və aşkar şəkildə qadını kişi cinsindən və onların xilqətinə uyğun olan bir xilqətdən yaratdığını vurğulamışdır. Qurani-kərim həzrət Adəmin (ə) xilqəti barədə belə buyurur: ”Ey insanlar! Sizi tək bir şəxsdən (Adəmdən) və zövcəsini (Həvvanı) də öz cinsindən yaradan və onlardan da bi çox insanları xəlq edən Allahdan qorxun.”(1) Bütün insanlar barəsində isə buyurur: “Allah sizin öz cinsinizdən sizin üçün zövcələr yaratdı.”(2) Qurandan fərqli olaraq digər dini kitablarda qadını alçaldaraq kişi yaradılan maddədən də pis və alçaq bir sudan yaradılması və “Həvvanın Adəmin sol qabırğasından xəlq edildiyi” kimi sözlərin heç bir əsası yoxdur. Quranda xilqət baxımından qadına nisbətdə bu cür təhqiramiz yönlü məsələlərdən bəhs edilmir.

Qədim zamanlarda geniş yayılan və dünya ədəbiyyatında özündən sonra xoşagəlməz əsərləri yadigar qoymuş nəzəriyyələrdən biri də qadının “günaha düşmək ünsürü” kimi

səh:114

tanıtdırılması, onun vücudunun şər olması və kiçik şeytana bənzədilməsi idi. Onlar “kişinin mürtəkib olduğu hər bir cinayətdə qadının dəxalətinin olmaması mümkün deyil” - deyərək kişinin zatı baxımdan pak və sudan arı olduğunu və qadının kişiləri günaha sürüklədiyini qeyd edirdilər. Onlar şeytanın birbaşa kişiyə təsir edə bilmədiyini və ancaq qadın vasitəsilə onu yoldan azdırdığını güman edirlər. Yəni, şeytan qadına vəsvəsə edir, qadın da kişiyə. Birinci dəfə Adəmin (ə) cənnətdən cıxarılması və onun şeytana aldanması qadın vasitəsi ilə olmuşdur. Şeytan Həvvanı yoldan çıxarmışdır, Həvva da Adəmi (ə).

Quranda Adəmin (ə) cənnətdən çıxarılması məsələsinə toxunulmuş, amma heç vaxt deyilməmişdir ki, şeytan Həvvanı aldatmışdır, Həvva da Adəmi. Quran nə Həvvanı bu işin əsl səbəbkarı hesab edir, nə də onu həmin məsələdən kənar saxlayır. Quran buyurur: “Sən və zövcən cənnətdə sakin olun və onun meyvələrindən yeyin.” Şeytanın vəsvəsələri barədə söhbət açarkən də ikilik (müsənna) təşkil edən (yəni, onların hər ikisinə şamil olan) əvəzliklərdən istifadə edir:

{فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیطَانُ}

“Şeytan onların hər ikisinə vəsvəsə etdi. (1)

{فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ}

“Beləliklə, şeytan onları hiylə və kələklə aldadaraq (məqamlarından) endirdi. (2)

{وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ}

“O ikisinə təkidlə and içdi ki, həqiqətən, mən sizin xeyrinizi istəyənlərdənəm.” (3)

Beləliklə, Quran elə o zamandan, hələ də bugünkü dünyada geniş yayılmış olan yanlış fikirlə şiddətlə mübarizə aparmış və qadın cinsinin “şeytanın vəsvəsə vasitəsi” və “kişik şeytan” adı ilə ittiham edilməsini aradan qaldırmışdır. Qadınla bağlı mövcud olan təhqiramiz nəzəriyyələrdən biri də onun ruhi və mənəvi istedadları ilə əlaqədar idi. Onlar qadının cənnətə getməyəcəyi, mənəvi və ilahi məqamlara yiyələnməyəcəyini və

səh:115

kişilərin ilahi dərgahda əldə etdikləri yaxınlıq dərəcəsinə çatmayacağını düşünürdülər. Quran açıq və aşkar şəkildə ilahi məqam və axirət nemətlərinə yetişməyin cinslə bağlı olmadığını bilirmiş və istər kişi tərəfindən olsun, istərsə də qadın, onun iman və əməldən asılılığına işarə etmişdir. Qurani-kərimdə əzəmətli və yüksək keyfiyyətlərə malik hər hansı bir kişinin yanında həmin keyfiyyətlərə sahib bir qadının olması xatırladılır və həzrət Adəm (ə) və həzrət İbrahimin (ə) qadınları, həzrət İsa (ə) və Musanın (ə) anaları mədh edilərək təriflənir.

Əgər Nuh (ə) və Lut (ə) peyğəmbərin qadınlarının ərlərinə layiq olmadıqları Quranda qeyd edilmişdisə də, fironun (tarixdə ikinci Ramzes kimi tanınır) əzəmətli qadınının yaxşı keyfiyyətlərinin bildirilməsindən və onun alçaq və rəzil bir insanın ixtiyarında olmasından da qəflət edilməmişdir. Qeyd edilən bütün bu hadisələrlə sanki Quran qəhrəmanların müvazinətini qorumağa çalışmış və sadəcə kişiləri diqqət mərkəzində saxlamamışdır. Müqəddəs Quranda Musanın (ə) anası barəsində deyilir: “Biz Musanın (ə) anasına vəhy edərək ona süd verməsini və uşağın canından qorxuya düşdükdə isə onu dəryaya (Nil çayına) atmasını və tezliklə uşağı ona qaytaracağımızı və nigaran olmamasını bildirdik.”

Həzrət İsanın (ə) anası Məryəm (ə) barədə də belə buyurulur: “O, elə bir məqama yetişmişdi ki, mehrabda ibadət edərkən həmişə mələklərlə söhbət edir və ona qeybdən ruzi göndərilirdi. Mənəvi cəhətdən yüksək məqamlar əldə edərək zəmanəsinin peyğəmbərini (həzrət Zəkəriyyə (ə)) belə, özü müqabilində heyrətdə qoymuşdu.”

İslam tarixində də müqəddəs və yüksək şəxsiyyətli qadınlar çoxluq təşkil edir. Xanım Xədicənin (ə) məqamına yetişə biləcək çox az kişilər mövcuddur və peyğəmbər (s) və həzrət Əlidən (ə) başqa, heç bir kişi xanım Zəhraya (ə) çata bilməz. Həzrət Zəhranın (ə) imam olan öz övladları və bütün peyğəmbərlərə - sonuncu peyğəmbərdən (xatəmul-ənbiya) başqa - üstünlüyü vardır. İslam dini məxluqatın Allaha doğru hərəkəti və istiqamət alması baxımından qadın və kişi arasında heç bir fərq qoymur. Təkcə Allah tərəfindən camaata doğru

səh:116

hərəkətdə bir fərq vardır və o, peyğəmbərlik məsələsidir ki, bu çətin məsuliyyət və vəzifə kişilərin öhdəsinə qoyulmuş və onlar həmin iş üçün daha münasib bilinmişlər.

Qadına nisbətdə mövcud olan təhqiramiz nəzəriyyələrdən biri də cinsi riyazət və təkliyin (ayrı olmanın) müqəddəsliyi məsələsidir. Bildiyimiz kimi, bəzi dinlərdə cinsi münasibət pis və alçaq iş kimi qiymətləndirilir. Həmin dinlərin tərəfdarları mənəvi məqamlara çatmağın yeganə yolunu insanın ömrü boyu təklikdə yaşamasında bilirlər. Dünyəvi məzhəblərin tanınmış rəhbərlərindən biri deyir: “Bəkarət mişarı ilə izdivac və evlilik ağacını kökündən kəsin.” Bu tipli rəhbərlər evliliyə sadəcə fəsadı aradan qaldırmaq üçün icazə verirlər. Onlar tənha və tək yaşamağa bütün insanların qadir olmadıqlarını və onların səbr və ixtiyarlarının əldən çıxaraq günaha düşdükləri və çoxlu sayda qadınlarla cinsi münasibətlərdə olmalarını nəzərə alaraq icazə verirlər ki, bir qadınla evlənsinlər, çünki bu çoxlu sayda qadınla cinsi rabitədə olmaqdan daha yaxşıdır.

Riyazət və özünü cismani əziyyətlərə salmaq fikri və tək yaşamağa tərəfdar olmaq qadın cinsinə qarşı bədbinlikdən qaynaqlanır. Onlar qadına məhəbbət və sevgini böyük əxlaqi fəsad və inhirafların bir qismi və hissəsi kimi qəbul edirlər.

İslam bu cür xürafat, azğın düşüncə və yanlışlıqla şiddətli mübarizə aparmış və evlilik və izdivacı müqəddəs bilərək təklik və tənhalığı pisləmişdir. İslam dini qadına məhəbbət və sevgi göstərməyin peyğəmbərlərin əxlaqından olduğunu vurğulamış və belə buyurmuşdur:

من اخلاق الانبیاءِ حُبُّ النِِّساءِ

İslam peyğəmbəri (s) buyurur: “Mənim üç şeyə - xoş iyili ətirə, qadın və namaza - məhəbbətim vardır.”

Bertrand Rassel deyir: “İslam dinindən başqa, bütün dinlərdə cinsi münasibətə qarşı müəyyən miqdarda bədbinlik mövcuddur. Əlbəttə, İslam dini ictimai məsləhətlər baxımından həmin məsələ ilə əlaqədar müəyyən qanunlar nəzərdə tutmuş, amma heç vaxt onu alçaq və pis bir iş kimi qiymətləndirməmişdir.”

Qadınlarla bağlı təhqiramiz nəzəriyyələrdən digəri qadının kişinin mövcud olması üçün bir müqəddimə olması və ona görə

səh:117

xəlq edilməsidir. Ümumiyyətlə, İslam heç zaman belə bir söz söyləməmişdir. İslamda yaranışın əsl hədəf və səbəbi kamil bir şəkildə bildirilmiş və deyilmişdir ki, yer və göylər, bitkilər və hyvanlar, yağış və küləklər - bunların hamısı insan üçün yaradılmışdır. Amma qadının kişi üçün yaradılması barədə heç bir söz deyilməmişdir. İslamda hər bir kişi və qadının bir-biri üçün xəlq edilməsindən söhbət açılır və deyilir:

{هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ}

“Həm onlar sizin üçün libasdırlar və həm də siz onlar üçün libassınız (hər biriniz digərinin zinəti, eyiblərini örtən və onu günahdan qoruyansınız). “(1)

Beləliklə, əgər İslam qadını kişi və onun müqəddiməsi üçün yardılmış hesab etsəydi, bu baxımdan məxsus qanunlar müəyyən edərdi və həmin qanunların nəzərdə tutulmaması İslamın qadına yararsız bir məxluq kimi baxmadığını aydınlaşdırır.

Keçmişdə qadın barəsində yaılan digər təhqiramiz və alçaldıcı məsələ onun kişi üçün qaçılmaz bir bəla və şər kimi tanıtdırılması idi. Cahiliyyət dövründəki ərəblər və həmçinin, bəzi millətlər ananı kişinin nütfə və spermasını - uşaqların yaranması üçün əsas və aparıcı funksiya rolunu oynayır - daşımaq qabiliyyətinə malik və övladı özündə saxlayan bir qab və vasitə hesab edirdilər. Quranın bəzi ayələrində insanın kişi və qadından yaradılmasına işarə edilmiş və bəzi ayələrin təfsiri də həmin təfəkkür tərzi ilə sona yetmişdir.

Deyilənlərdən belə məlum olur ki, İslam fəlsəfi baxımdan və xilqətin bəyanı ilə əlaqədar olaraq qadına nisbətdə təhqiramiz düşüncədə olmamış, əksinə həmin nəzəriyyələri pisləmiş və məzəmmət etmişdir. İndi kişi və qadın hüquqlarında oxşarlığın olmaması fəlsəfəsini anlamağın növbəsi gəlib çatmışdır.

olmaması, onların ailə hüquqlarının bir-birinə nisbətdə eyni dəyərə malikliliyi məsələsi də indiki bəhsimizin mövzusu deyil. İslami dünya görüşündə kişi ilə qadının hər ikisi insandır və insanlıq hüquqlarından bərabər şəkildə bəhrələnə bilirlər.

İslamın nəzərində bəyan edilən məsələ kişinin kişi və qadının qadın olması nəticəsində onların bir-birinə oxşar olmaması, dünyanın onlar üçün eynisəviyyəlik təşkil etməməsi, hər ikisinin təbiət və xilqət baxımından fərqli olması, kişi və qadının bir sıra hüquq bərabərliyi, təklif və məsuliyyət, həmçinin, cəza verilməsi cəhətindən bir-birinə bənzəməyən qanunların müəyyən edilməsinə gətirib çıxartmasıdır. Hazırda Qərb dünyasında qanun və müqərrəratlar, hüquq və vəzifələr baxımından kişi ilə qadın arasında vahid və oxşar bir qanunun təyin edilməsinə səy edilir və onların təbii və cinsi qərizələri görməzdən gəlinir. İslamın nəzəri ilə Qərb sistemləri arasında mövcud olan fərqlər də elə bu yerdədir. Beləcə, bizim ölkəmizdə islami hüquq tərəfdarları ilə Qərb sistemlərinə tərəfdar olan və ona təqlid edənlər arasında bəyan edilən məsələ kişi və qadının hüquqi birliyi və bənzərliyi məsələsidir, nəinki, onların hüquq bərabərliyi. “Hüquq bərabərliyi” kəlməsi Qərbin onun üzərinə “qərbyönlülük və Qərbə meyil” həkk etdirdiyi saxta və qəlib bir pula bənzəyir.

Mən həmişə yazılarımda, konfranslarda, öz söhbət və çıxışlarımda bu saxta və qəlib puldan istifadə edərək həmin fərziyyəni - bu fərziyyə kişi və qadının hüquqi oxşar və bənzərliyi iddiasından başqa, bir şey deyil - “hüquq bərabərliyi” adı ilə xatırlatmaqdan çəkinmişəm. Mən dünyanın heç bir yerində kişi və qadının hüquq bərabərliyi barədə edilən iddianın məna kəsb etmədiyini və dünyanın keçmiş və indiki qanunlarında kişi ilə qadın hüquqlarının bərabər tutulan dəyərlərə əsasən müəyyən edildiyini və təkcə bənzərliyin aradan qaldırıldığını demirəm. Xeyr, mənim belə bir iddiam yoxdur. Avropa özü XX əsrdən əvvəl buna ən yaxşı şahiddir. Avropada XX əsrdən öncə, qadın qanun və əməli baxımdan insanlıq hüquqlarından məhrum idi. O, nə kişi ilə bərabər, nə də onunla oxşar və eyni səviyyəli hüquqlara malik deyildi.

səh:119

Son bir əsr ərzində tələskən və təcili şəkildə qadın adı ilə və qadınlar üçün baş vermiş mədəni hərəkatların nəticəsində qadın, haradasa, kişi ilə bərabər və eyni səviyyəli hüquqlar əldə etdi. Amma onun təbii vəziyyəti, cismi və ruhi təlabatlarına nəzər saldıqda, heç də, kişi ilə bərabər və oxşar hüquqlar əldə etmədiyi anlaşılır. Əgər qadın kişinin hüququna bərabər olan hüquq və onun səadəti kimi bir səadət əldə etmək istəsə, ona məxsus olan çıxış yolu hüquqi bənzərliyin ortadan qaldırılması və qadınla kişinin hər birinə mütənasib və uyğun şəkildə qanunların təyin edilməsidir. Fəqət bu yolla kişi və qadın arasında həqiqi vəhdət və səmimiyyət bərqərar olacaq və qadın eyni səviyyəli, bəlkə də, ondan da artıq şəkildə səadət və xoşbəxtlikdən yararlana biləcəklər. Belə olan halda, kişilər qadınları aldatmadan və hiylə işlətmədən onlar üçün daha artıq və çox hüquqları nəzərdə tutmaq fikrində olacaqlar.

Mən əməldə və İslamın zahiri baxımından cəmiyyətdə qadına nəsib olan hüquqların kişini hüquqları ilə bərabər və müsavi dəyərə malik olduğunu iddia eləmirəm. Dəfələrlə bugünkü qadının vəziyyəti ilə əlaqədar kamil şəkildə ona yardım edilməsinin lazım və zəruriliyini vurğulamış və İslamın qadına əta etdiyi və tarix ərzində əməli cəhətdən tərk edilən hüquqların ona geri qaytarılmalı olduğunu nəzərinizə çatdırmışıq, nəinki, kor-koranə və gözüyumulu halda, Qərb camaatının yanlış və batil olan üslubuna - həmin üslub onlar üçün minlərlə bədbəxtlik meydana gətirmişdir - qəşəng bir ad qoyaraq qadının qərb yönlü bədbəxtlikləri üzərinə şərq yönlü bədbəxtlikləri əlavə etməyi. Bizim iddia etdiklərimiz kişi və qadın hüquqlarının onların fitət və təbiətinin icazə verdiyi həddə oxşar və eyni səviyyəli olmayacaq şəkildə müəyyən edilməsinin həm ədalət və fitri hüquqla tətbiq olunması və həm də ailə səadətini daha yaxşı təmin etməsi və cəmiyyəti irəli aparması məsələsidir.

Bizim kişi və qadının insanlıq və fitri hüququ, eyni zamanda, ədalətin müqəddimə və zəruri məsələsi kimi bir sıra hüquqlarda onların oxşarlıq təşkil etməməsini iddia etdiyimiz mövzulara həddən artıq və kamil şəkildə diqqət yetirin. Beləliklə, bəhsimiz həm yüz faiz fəlsəfi yönlərə malikdir və

səh:120

həm də hüququn fəlsəfəsi ilə əlaqəsi vardır və o, İslami kəlam (əqaid) və fiqhin rükn və təməli hesab edilən “ədalət” adlı bir məsələ ilə irtibat və münasibətdədir.

Ədalətin əsli İslamda qanunun əql və şəriətlə tətbiq edilməsini meydana gətirən məsələyə qayıdır. Yəni, islami fiqhin nəzərində və ya ən azı, şiə fiqhində əgər ədalət hansısa bir işin (məsələn) o cür deyil, bu cür olduğunu və əgər ona əməl edilmədiyi təqdirdə, zülm və ədalətin xilafına olacağını sübuta yetirərəsə, məcburən və istər-istəməz, din və şəriətin də həmin qaydada hökm etdiyini deməliyik. Beləliklə, İslam özünün təlim verdiklərinə uyğun olaraq ədalət çərçivəsindən, təbii və fitri hüquqdan heç vaxt xaric olmaz.

İslam alimləri “ədalət” məsələsinin əsas və təməlini bəyan və izah etməklə “hüquq fəlsəfəsi”nin bünövrəsini qoymuş və sanki tarixdə meydana gələn bir sıra maneələr nəticəsində, tutmuş olduqları yolu davam etdirə bilməmişlər. Bəşər hüququ və ədalətin əslinə zatı, təkvini və müqavilə və saziş qaydalarından xaric bir məsələ ünvanında diqqət etdikdə, onun birinci dəfə müsəlmanların vasitəsilə həyata keçirildiyi və əqli və təbii hüquqların əsasının onlar tərəfindən qoyulduğu məlum olur.

Amma tale belə gətirir ki, onlar (müsəlman alimləri) öz işlərini davam etdirməsinlər və haradasa, səkkiz əsrdən sonra həmin işi Avropa alim və filosofları irəlilədərək bu iftixarı özlərinə mənsub edərək öz adlarına çıxsınlar.

Onlar bir tərəfdən iqtisadi, ictimai və siyasi fəlsəfəni meydana çıxartmış və digər tərəfdən isə insanlar, cəmiyyət və millətləri onların insanlıq hüquqları, həyat və yaşam dəyəyərləri ilə tanış etmiş, hərəkat, hərəkat və yürüşlərin yaranmasına səbəb olaraq dünyanın simasını dəyişmişlər.

Mənim nəzərimcə, müsəlman Şərqin əsasını özü qoymuş olduğu “əqli hüquq” məsələsini izləməməsinə səbəb olan tarixi manelərdən əlavə, strateji və psixoloji səbəblər də həmin məsələdə dəxalətli olmuşdur. Şərq və Qərb arasında mövcud olan əsaslı fərqlər Şərqin əxlaqa, Qərbin isə hüquqa təmayüllü, Şərqin əxlaq aşiqi, Qərbin isə hüquqsevər olmasındadır.

səh:121

Şərqlilər özlərinin şərqli təbiətinə əsasən, öz insanlığını hissiyyatlı olmaqda, güzəştə getməkdə, öz həmcinslərini sevməkdə və mərdi-mərdanə olmaqda görməsindədir. Amma qərblilər öz insanlıqlarını hüquqlarını bilmək və onu müdafiə etməkdə, həmçinin, digərlərinin onun hüquqlarına təcavü etməsinə yol verməməkdə bilməsidir.

Bəşəriyyətin həm əxlaqa, həm də hüquqa ehtiyacı vardır. İnsanlıq hüquqla əxlaqdan asılı vəziyyətdədir və onlardan heç biri təklikdə insanlıq meyarı hesab olunmur.

Müqəddəs İslam dini bu əsaslı xüsusiyyət və imtiyazlara malik olmuş və olmaqdadır, eyni zamanda, o, hüquqi və əxlaqi məsələləri əməldə diqqət mərkəzində saxlamışdır. Əvvəlki bəhslərdən də İslamın yaxşılıq və səmimiyyəti əxlaqi baxımdan müqəddəs olan əməllər hesab etdiyini, həmçinin, insanın öz hüquqlarını bilməsi və onu müdafiə etməsini də insani keyfiyyətlər ünvanında nəzərdə tutduğunu bildirmişdik. Bu məsələnin izahı müfəssəl olduğundan, hazırda həmin bəhsə girişməyi məsləhət bilmirik.

Şərqin xüsusi ruhiyyəyə sahib olması öz işini görə bilmişdir. Məsələnin əvvəlində hüquq və əxlaqı - onların hər ikisini İslamdan götürməsinə baxmayaraq, tədricən, hüququ kənara qoyaraq bütün diqqətini əxlaqa yönəltmiş və ona həsr etmişdir.

Uzun sözün qısası, hazırda bizim qarşı-qarşıya gəldiyimiz məsələ hüquqi, fəlsəfi, əqli, dəlil və sübutlara ehtiyaclı, ədalətin həqiqəti və hüququn təbiəti ilə münasibət və irtibata malik olan bir məsələdir. Ədalət və hüquq dünyada hələ heç bir qanun təyin edilməzdən əvvəl mövcud olmuşdur. Qnunların təyin edilməsi ilə bəşərin ədalət və insanlıq hüquqlarının mahiyyətini əvəz edib dəyişdirmək mümkün deyil.

Montesko deyir: “İnsanlar qanunları təyin etməzdən əvvəl, məxluqat arasında qanunlara əsaslanan ədalətli münasibətlərin mövcud olması imkanı vardı. Bu rabitənin varlığı qanunların müəyyət edilməsinə səbəb olmuşdur. Əgər biz indi əmr və nəhy edən (çəkindirən) ilkin və həqiqi qanunlardan başqa, digər ədalətli və ya zalım olan halların olmadığını desək, bu,

səh:122

“dairənin şəklini çəkmədiyimiz halda, onun bütün şüalarının bərabər olmadığını” deməyimizə bənzəyər.”

Herbart Spensir belə deyir: “Ədalət hissiyyatlardan başqa, insan fərdlərinin təbii hüquqları ilə qaynayıb-qarışmışdır və onun zehindən xaricdə mövcud ola bilməsi üçün təbii hüquq və imtiyazlara riayət edilməli və onlara ehtitam göstərilməlidir.”

Bu əqidəyə sahib olmuş və hazırda da ona etiqad bəsləyən avropalı hakimlərin sayı çoxdur. Bəşər hüququ - onun üçün müəyyən elan və məlumatlar tənzim edilmiş və bir sıra maddələr nəzərdə tutulmuşdur - öz mənbəyini təbii hüquqlar fərziyyəsindən götürmüşdür, yəni təbii və fitri hüquq fərziyyəsi “bəşər hüququ”nun elanı şəklində zühur etmişdir.

Bildiyimiz kimi, Montesko, Spensir və başqalarının ədalət barəsində söylədikləri, eynilə, İslam mütəkəllimlərinin (əqaid alimlərinin) əqli xeyir və şər, (yəni, xeyirlə şərin əqli baxımdan yaxşı və pis olması) eyni zamanda, ədalətin həqiqəti barəsində dedikləridir. Avropalılar arasında zati hüquqları inkar edənlər və ədaləti saziş və müqvilə ilə əlaqələndirən şəxslər olduğu kimi, İslam alimləri arasında da bu əqidəni dəstəkləyənlər var idi. İngiltərəli Hubs da ədaləti həqiqi bir məsələ olaraq qəbul etməyərək inkar edir.

qaldırılması qeyri-mümkün olan hüquqları bəhs və müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Bu elan və tezislər iddia etdiyi insanlıq heysiyyətinin müqəddiməsi və zərurətinin insanlar olması məsələsi ilə bağlı bəzi hüquqları bəyan etmiş və həmin məsələnin mənbəyi kimi yaradanı və qüdrət sahibini göstərmişdir. Yəni, insanlara əql, iradə və insanlıq şərafəti əta edən qüdrət sahibi bu hüquqları da onlara əta etmişdir.

İnsanlar nə bəşər hüququ ilə bağlı məsələnin əhatə dairəsini müəyyən edə, nə də onu aradan qaldıra bilərlər. Görəsən, Milli Məclis və qanunvericilik orqanları nəyi nəzərdə tutmuşdur?

Bəşər hüququnun elan edilməsi fəlsəfədir, nəinki, qanun. Bu səbəbdən, millət vəkillərinin deyil, filosofların təsdiq etməsinə ehtiyyaclıdır. Məclis nümayəndələri rəy və səs toplamaq, təlaş etməklə camaat üçün fəlsəfə və məntiq müəyyən edə bilməzlər. Əgər belə olsaydı, onda, Enşteyn fəlsəfəsini və digər planetlərdə həyatın olması fərziyyəsini də Milli Məclisə çıxarmaq və nümayəndələrin təsdiqləməsinin ixtiyarında qoymaq lazım gələrdi. Təbiət qanunlarını da saziş və müqavilələrin təyin edildiyi qanunlara əsasən təsdiq və inkar etmək olmaz. Bu məsələ Məclis nümayəndələrinin “əgər armudla almanı calaq etsələr, onların calağı alınar, amma armudla tutu calaq etsələr alınmaz” demələrinə bənzəyir. Deməli, özləri də filosof və mütəfəkkir olan bir qrup tərəfindən bəşər hüquq ilə bağlı belə məsələlər yaranırsa, millətlər onları özlərinin filosof və hüquq alimlərinin öhdəsinə buraxmalıdırlar. Əgər o məsələlər həmin millətlərin mütəfəkir və filosoflarının nəzərində təsdiq edilmiş olsa, onda, onların bütün fərdləri “qanunun həqiqətləri” ünvanında ona əməl etməkdə vəzifəlidirlər. Qanunverici orqanlar da həmin qanunlara zidd və müxalif olan başqa qanunlar verə bilməz.

Digər millətlərin nəzərində nə qədər ki, onlar üçün həmin qanunlar təbiətdə və deyilən keyfiyyətlərlə öz təsdiqini tapmayıb ona əməl etməyə məcbur deyillər, digər tərəfdən, bu məsələlər avopalıların malik olduğu, digərlərində isə olmayan təcrübə aparmaq və eksperimentləri gərəkdirən məsələlərdən

səh:124

hesab edilmir və bunun üçün labaratoriyalara da ehtiyac yoxdur. Bunlar parçalanmasında bir sıra sirlərə malik atom deyil ki, çox məhdud insanların ixtiyarında olsun, məntiq və fəlsəfədir və tələbatı da əql, beyin və dəlil gətirmək qüvvəsidir.

Digər millətlər fəlsəfə və məntiqlə bağlı digərlərinə təqlid etmək istəsə və özlərini bu sahədən kənarda tutsalar da, biz iranlılar heç vaxt bu düşüncədə olmamalıyıq. Çünki biz keçmişdə fəlsəfi və məntiqi araşdırmalarla əlaqədar ən yüksək həddə məşğul ola bilmək qüdrətimizi sübuta yetirmişik. Bu səbəbdən, biz nə üçün həmin məsələlərdə digərlərinin müqəllidi və təqlidçisinə çevrilməliyik?

Görəsən, İslam alimləri ədalətin həqiqəti və bəşərin zatı və fitri hüquqlarından söhbət düşən zaman ona həddən artıq əhəmiyyət verdiklərindən, sorğu-sualsız olaraq “şəriətlə əqlin uyğunluğu” qaydasına əsasən “həmin məsələdə şəriətin də hökmü belədir.” - deyirlərmi? Yəni, şəriətin təsdiqinə ehtiyac duymurlarmı? Amma hazırda iş o yerə gəlib çatmışdır ki, Milli Məclis nümayəndələrinin təyin etməsi ilə biz bu məsələlərin doğru və düzgün olmasının təsdiqlənməsini istəyirik.

ya yox? Biz bu məsələlərlə əlaqədar fikir və nəzər bildirmək səlahiyyətlərinə malik olan ölkənin filosofları, mütəfəkkir və hüquqşünaslarından təqdim etdiyimiz dəlil və sübutlarla bağlı tədqiq və onlara irad gözü ilə nəzər salmalarını xahiş edirik. Əgər onlar bu sahədə öz nəzər və iradlarını bildirsələr, bundan çox məmnun olacağımızı bildiririk.

Bu mətləblərin araşdırılması üçün əvvəlcə, bəşərin insanlıq hüququnun əsası və kökü barədə bəhs etməyimiz, daha sonra isə kişi və qadın hüquqları haqda mütaliə etməyimiz zəruri və lazımlıdır. Bu cəhətdən, yeni əsrdə kişi və qadın hüquqlarının bərabərlik nəzəriyyəsinə əsaslanan hüquqi hərəkatlara da qısa bir nəzər salmağımız lap yerinə düşərdi.

istiqlaliyyət və azadlıqlarını əldə edə bildilər.

Min yeddi yüz yetmiş altıncı ildə Filadelfiyada ümumi istiqlaliyyətin elan olunması ilə bağlı konfrans təşkil edildi və bu zəminədə bildirişlər paylanmağa başlandı və onun müqəddiməsində belə yazılmışdı: “Bütün insan fərdləri xilqət və yaranış baxımdan bərabərdirlər və Allah hər bir insana sabit və dəyişdirilməsi mümkün olmayan - yaşamaq və azadlıq haqqı kimi - hüquqlar əta etmişdir. Dövlət və hökumətlərin təşkil edilib yaradılmasında əsas məqsəd bu hüquqların qorunmasıdır. Dövlətin güc strukturları və onun sözünün təsiri millətlərin razılığı üçündür.(1)“

Amma dünyada “bəşər hüququ” adı ilə tanınan məsələ böyük Fransa hərəkatından sonra hüquq ünvanında yayılan bildirişlər şəklində olmuşdur. Həmin bildiriş və tezislər Fransa konstitusiyasının yaradılmasında ümumi üslubu təşkil edir və onun ayrılmaz bir hissəsi hesab olunur. O tezislər bir müqəddimə və yeddi maddədən ibarətdir. Onun birinci maddəsi belədir: “İnsan fərdləri azad xəlq olunmuş və bu şəkildə də qalmaqdadırlar. Onların hüquqları bir-biri ilə bərabərdir....”

On doqquzuncu əsrdə bəşər hüququ zəminəsində iqtisadi, ictimai və siyasi məsələlərlə bağlı və eyni zamanda, sosializmin yaranması ilə nəticələnən yeni-yeni fikir və dəyişikliklər meydana çıxdı və hakimiyyətin sahibkar və sərmayədarların əlindən çıxaraq fəhlə və zəhmətkeş təbəqənin əlinə keçməsinə və mənfəətlərin onlara məxsus olmasına səbəb oldu.

İyirminci əsrin əvvəllərinə qədər bəşər hüququ ətrafında bəhs edilən məsələlər təkcə dövlətlər müqabilində millətlərin və sahibkar və sərmayədarlar qarşısında da fəhlə və zəhmətkeş sinifin hüquqları ilə bağlı və onlarla əlaqədar olmuşdur. İyirminci əsrdə birinci dəfə olaraq kişilərin hüququ müqabilində “qadın hüquqları” məsələsindən söhbət açılmışdır. İngiltərə - dünyanın ən qədim demokratik ölkəsi kimi tanınır - ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində qadın və kişinin hüquq bərabərliyinə etiqad bəsləmişdir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında XVII əsrdən etibarən bəşər

səh:127

hüququ ilə bağlı ümumi istiqlaliyyət elan edilməsinə baxmayaraq, 1920-ci ildə kişi və qadının hüquq bərabərliyi ilə bağlı siyasi hüquqda qərar qəbul edilmişdir. Eyni zamanda, Fransada da həmin məsələ XX əsrdə həyata keçirilmişdir. Hər halda, XX əsrdə dünyanın bir çox ərazilərində insanlar kişi və qadının hüquq və vəzifə bərabərliyi zəminəsində düşünməyə başlamış və bu sahədə dəyişikliklər yaranmışdır. Onlar elə düşünürdülər ki, millətlərin dövlət qarşısında və fəhlə, zəhmətkeş sinifin də sahibkar və sərmayədar qarşısındakı rabitələrdə və kişi və qadın hüquqları ilə bağlı islahatlar həyata keçirilmədikcə, ictimai ədalət bərpa olunmayacaq.

Bu səbəbdən, birinci dəfə olaraq bəşər hüququ ilə bağlı - ikinci dünya müharibəsindən sonra 1948-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) tərəfindən - onun müqəddiməsində bunlar qeyd edilmişdir: “Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) bəşər hüququ, insan fərdlərinin dəyər və qiymətli və kişi ilə qadının bərabər huquqlara malik olması ilə bağlı öz inamını bir daha elan edir....”

On doqquz və XX əsrlərdə baş vermiş dəyişiklik və maşınlı (texniki) böhranlar, fəhlə və işçilərin fəlakətə düçar olması hüquqa, xüsusən də, hamıdan artıq qadınların hüquqları mövzusuna diqqət yetirilməsinə səbəb olmuşdur. “Albert Mali tarixi”nin 6-cı cild, 328-ci səhifəsində yazırlar: “Dövlətlər işçi və fəhlərin vəziyyəti və sahibkarların həmin təbəqə ilə rəftarı barədə maraqlanmayan zamana qədər, sərmayədarlar istədikləri şeyləri edirdilər.... Fabrik sahibləri qadın və azyaşlı uşaqları çox az bir əmək haqqı ilə işlədir və iş saatı həddən artıq olduğundan, onlar cürbəcür xəstəliklərə düçar olur və cavan yaşlarında ölürdülər.”

Bu, Avropada mövcud olan “bəşər hüququ” hərəkatının qısa və müxtəsər bir tarixçəsi idi. Bildiyimiz kimi, hazırda avropalılar üçün yeni və təzə hesab edilən bəşər hüquqları barədə İslam dini on dörd əsr əvvəl söhbət açmış və bəzi ərəb və iranlı alimlər onlar haqda məlumatları müqayisəli şəkildə öz kitablarında qeyd etmişlər. Sübhə yoxdur ki, avropalıların tezislərindəki bəşər hüquqları ilə İslamın nəzərdə tutduqları arasında əsaslı fərqlər mövcuddur və bu barədə bəhs etmək çox maraqlıdır. Həmin

səh:128

fərqlərdən biri İslamın kişi və qadın hüquqları zəminəsindəki bərabərliyi qəbul etməsi, amma onların hüquqi oxşarlıqları və eynisəviyyəliliyini isə qəbul etməməsindədir.

barəsində düşünülmüşdür və əvvəlki məqalələrdə də onun əsrlərdən bəri azadlıq tələb edən dünya fəlsəfə və hüquqşünaslığının fikirlərini əks etdirdiyini nəzərinizə çatdırmışdıq.

yolla sülh və əmniyyət üçün təhlükə yaranır.

4. Hamının onun gerçəkləşməsi üçün səy etdiyi və çatmaq istədiyi ən böyük arzu əqidə azadlığı, əmniyyət və kamil bir maddi rifaha sahib, hər cür qorxu və fəqirliyin kökü kəsilmiş olan dünyanın olmasıdır. Otuz maddəlik tezis də bu məsələlərin gerçəkləşməsi üçün tənzim edilmişdir.

5. İnsanların zati heysiyyətlərinə iman və onların aradan qaldırılması mümkün olmayan hüquqlarına ehtiram, tədricən, təlim və tərbiyə nəticəsində bütün insanlarda yaradılmalıdır.

malik olmuşdur. Amma digər məxluq və canlılar ona (zati heysiyyət, kəramət və şərafətə) sahib olmadıqlarından, həmin hüquq və azadlıqlardan bəhrələnə bilməmişlər. Tezislərin ən üstün cəhəti bu məsələ ilə bağlıdır.

canlılardan fərqlənməyərək sadəcə torpaqdan yaranıb torpağa da qayıdacağı və bununla da sona yetəcəyi kimi düşünürdülər.

Qərblilər çox asanlıqla ruhun insan vücudundan (cismindən) fərqli, müstəqil və əbədi mövcud olmaq xüsusiyyətini inkar edir və bu cəhətdən insanlarla heyvan, bitkilər və s. arasında fərqlərin olduğunu qəbul etmirdilər. Qərblilər insanın fikir və ruhi qabiliyyətləri ilə kömür arasında mahiyyət və vücud baxımından fərqlərinin olmasına əhəmiyyət vermir, hər bir şeyi maddə və enerjinin zahir olması şəklində görürdülər. Qərbin nəzərində insan və digər canlılar üçün dünya döyüş və qantökmə meydanıdır və bu, həyatın ayrılmaz bir hissəsini təşkil edir. Bütün canlılara və xüsusən də, insana hakim olan əsas qanunlar yaşamaq və sağ qalmaq uğrundakı mübarizədir. İnsan həmişə bu mübarizədə nicat tapmaq üçün çalışır. Ədalət, bir-birinə kömək, xeyirxahlıq və digər əxlaqi və insani məfhumlar yaşamaq uğrundakı həmin mübarizədən doğan məfhumlardır və insan onları öz mövqeyini qoruyub hifz etmək üçün meydana gətirmişdir.

Qərbin bəzi əsalı və qüdrətli fəlsəfələrinin əsası və özəyində insanın bir maşına bənzədilməsi və onun mühərrik və hərəkətverici qüvvəsinin iqtisadiyyatdan başqa, bir şey olmaması dayanır. Din, əxlaq, fəlsəfə, elm, ədəbiyyat və digər məsələlər sərvətin istehsal, istehlak və bölüşdürülməsi ilə bağlı sütun rolunu oynamağa xidmət edir. Bunların hamısı insan həyatının iqtisadi yön və cəhətlərinin cilvələrini təzahür etdirir. Xeyr, bunun özü də insan üçün həddən artıq bir şeydir. Əslində, insanın bütün fəaliyyət və hərəkətlərinin mühərriki cinsi amilə bağlıdır. Din, əxlaq, fəlsəfə, elm və digər istedadlar dəyişkən şəkildə insan vücudunun cinsi amillərinin təcəssümü və onun zahiridir.

Əgər xilqətin hədəfə malik olmadığını düşünmək əsas götürülsə, onda, təbiətdə baş verən bütün cərəyan və hadisələrin kor-koranə olmasına etiqad bəsləməliyik və əgər insanların yaşayış uğrundakı mübarizəsində həyatda qalmağı təmin edən və ona zamin olan qanun təsadüfidirsə, deməli, insanın sağ qalması və mövcudluğu onun əcdadlarının milyon illərdən bəri digər

səh:133

növlərə yetirdiyi xəsarət səbəbi və təsadüfi dəyişikliklərə əsaslanaraq indiki şəkil və formaya düşmüşdür. İnsanı istehsal prosesində avtomatik olaraq işləyən maşınlara bənzədərək ruh, əsalət və digər məsələrə eqoizm və xudxahlıq kimi diqqət etsək, onun bütün fəaliyyət və hərəkətliliyini iqtisadi, cinsi və üstünlük tələb etmə amilində görsək, yaxşılıq və pisliyə tamamilə nisbi məfhumlar olaraq yanaşsaq və fitri ilhamlar və vicdanı boş-boşuna şeylər hesab etsək, eyni zamanda insanı şəhvətin və nəfsi istəklərin qulu olduğunu və s. düşünsək, bəs onda, insanlıq heysiyyət və şərafətindən, ondan alınması mümkün olunmayan hüquqlar və ehtirama layiq olan insan şəxsiyyətindən necə söhbət edə və onu öz fəaliyyətlərimizin əsası kimi düşünə bilərik?

düşünən, onun fəaliyyətini heyvani və şəxsi məsələlərlə məhdud etməyən və insanın vicdana sahib olduğuna etiqad bəsləyən kəslər tərtib etməlidirlər. Bəşər hüququnu əslində Şərq müəyyən etməlidir, çünki onlar {إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً} (həqiqətən, mən yer üzərində özümə xəlifə təyin etdim)(1) məsələsinə və insanın ilahi (mənəvi) yönlərinin olmasına iman gətirmişlər. Bəşər hüququ ilə insanın mənzil başına və əsl hədəfinə qədər seyr və səfər edəcəyinə - {یا أَیهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ} (Ey insan, şübhəsiz, sən öz Rəbbin(in camal və cəlalını, savab və cəzasını görməy)ə doğru böyük bir səylə (yaradılışla və təbii yol ilə) çalışıb-çabalayırsan. Beləliklə, sən ona qovuşacaqsan)(2) - etiqadı vardır.

Bəşər hüququnun elanı bu hökmə

 فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا} {وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * (And olsun bu yerə və onu döşəyənə (o qüdrət sahibinə) və and olsun (insanın) nəfs(in)ə və ona doğru-düzgün biçim verənə (bədən üzvlərini bir-birinə mütənasib və xüsusiyyətlərini isə həm bədən, həm də xarici mühitlə uyğun yaradana)(3) - əsaslanaraq insanın xeyirə meyilli olmasına etiqad bəsləyən fəlsəfi sistemlərə layiqdir. Eyni zamanda, həmin məsələnin elan edilməsi bəşərin üslubuna xoşbin olanlar və onun {لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ} (həqiqətən, biz insanı gözəl biçimdə yaratdıq)(4) bu hökmünü ən kamil üslub hesab edənlərə şamildir.

İnsanla bağlı Qərbin ən yaxşı hesab etdiyi təfəkkür tərzi bəşər hüququnun elanı deyil, əksinə Qərbin əməldə insanla əlaqədar göstərdiyi rəftar formasıdır, yəni bəşərin bütün hissiyyat və atifələrinin məhv edilməsi, insani keyfiyyətlərin oyun-oyuncaq olduğunun düşünülməsi, kapital və sərmayənin insandan üstün tutulması, pulun insandan öncə gəlməsi, maşınların (texnikanın)

səh:135

aparıcı rola malik olması, sərvətə pərəstiş edilməsi, insanların istismarı, sərmayədar və kapitalistlərin sonsuz qüdrətə sahibliyidir, belə ki, əgər milyonçu olan bir nəfər öz sərvətini hansısa bir itə miras qoysa, həmin itə insandan daha artıq ehtiram göstərərlər. Eyni zamanda, varlı it müqabilində xidmətçiyə çevrilərək qarşısında təzim edərlər.

Qərb mədəniyyətinin qərbliləri sadəcə yemək, içmək və cinsi meyllərə mübtəla və giriftar etməsinin bircə səbəbi vardır və o, qərblilərin özlərini anlamaq və dərk etmək yerinə həyatlarını məhv və tələf etməyə çalışmasıdır.

...Onların əməli rəftarı, döyüş sursatları hazırlaması, kəşf və ixtira etmələri qərblilərin özlərindən (öz vicdan və fitrətlərindən) qaçmasının verdiyi nəticələrdir, nəinki, onların özlərinə hakim olmaq qüdrətinə sahib olmalarının. Təklikdən qorxmaq və sükut, pula arxalanmaq onların batinlərinin (fitrətlərinin) səsinə qulaq verməsinə mane olmuşdur. Təkcə həmin məsələlər (pul, sərvət və s.) onların davamlı fəaliyyətlərinin hərəkətverici qüvvəsidir. Onların mühəriki “dünyanı fəth etmək”də və acizlikləri isə “özlərinə hakim ola bilməmək”dədir. Bu cəhətdən, qərblilər bütün dünyada fəsad və zərərlərin yaranmasına bais olurlar. Əgər insan öz ruhiyyəsi və ruhunu əldən verərsə, dünyanı fəth eləmək onun hansı işinə yarayar? Onlar İncildə yazılanlara əməl etmək və dünyada əminamanlıq, sülh və həqiqətlər üçün çalışmaq əvəzinə, qızıl və kölə axtarışındadırlar. Halbuki, İncildəki göstərişlərə itaət eməli və Allahın məmləktində ədalət və bağışlanmaq ardınca olmalıdırlar. Amma onlar bunun yerinə, öz mənfəətlərinə xatir insanların məzhəbi fərqlərindən istifadə edir və ilahi kəlamları yaymaq əvəzinə, millətlərin başına bombalar yağdırırlar.”

Bu səbəbdən, bəşər hüququnun elanına hamıdan daha çox Qərbin özündə etiraz edilmişdir. Qərbin izlədiyi fəlsəfə bəşər hüququnu tapdalamaqdan başqa, özündən geridə bir iz qoymur.

səh:137

səh:138

dünyaya hökmranlıq edirlər və digər insanların da onların dedikləri müqbilində itaət etməkdən başqa, çarələri yoxdur. Amma biz onlar müqabilində öz düşüncə və fikrimizi söyləmək haqqına sahib olduğumuzu deyir və yeganə müraciət mənbəyi olaraq ilahi kitabı (Quranı) bu məsələdə səlahiyyətə malik olan biri kimi qəbul edirik.

Mən bir daha möhtərm oxuculardan bu məqalədə fəlsəfi olmayan mətləblərə toxunaraq onları yorduğum və məqalənin quru və cansıxıcı olması səbəbi ilə üzr istəyirəm. Özüm bu məsələlərə riayət etmək fikrindəyəm, amma bəzən qadın hüquqlarının fəlsəfənin bu quru mətləbləri ilə elə bir rabitəsi yaranır ki, onlardan qaçmaq mümkün olmur.

tutduğu hədəflər vardır və bu xüsusiyyətlər təsadüfi və məlumatsız şəkildə məxluqatın ixtiyarına verilməmişdir. Əlinizdəki məqalələrdə bundan artıq izah və məlumat verməyimizə fürsət yoxdur.

Ailə hüquqlarının əsas və özəyini - bizim bəhs etmək isdəyimiz məsələdir - digər təbii və fitri hüquqlar kimi təbiətdə axtarmaq lazımdır. Kişi və qadının təbii hüquqları və xaliqin onlara əta etdiyi sənəndlərdən onların eynişəkilli və oxşar hüquq və vəzifələrə malik olub-olmadıqlarını anlaya bilərik. Unutmayın ki, əvvəlki bəhslərdə dediklərimizə uyğun olaraq, bizim araşdırmaq istədiyimiz bəhs ailə hüquqları çərçivəsində kişi və qadın hüquqlarının oxşarlığı məsələsidir, nəinki, onların hüquqi bərabərliyi.

bərabər və müsavi etməyə çalışsaq, bizim əməlimiz zülm və təcavüzkarlıqdan başqa, bir məna daşımayacaq.

Görəsən, nə üçün bütün fərdlər ilkin ictimai-təbii hüquqlar baxımından bərabər və oxşar xüsusiyyətlərə malikdirlər? İnsanlar barədəki məlumatları mütaliə etdiyimizdə, heç bir bəşər övladının yaranışda müəllim, müdir, zabit, işçi və sənətkar kimi dünya gəlmədiyi məlum olur. Bunlar bəşərin iktisabi hüquqlarının xüsusiyyət və məziyyətlərinin bir qismini təşkil edir. Yəni, insanlar iş, istedad, fəaliyyət və ləyaqətlərinin sayəsində həmin hüquqları cəmiyyətdən əldə etməlidirlər və cəmiyyət saziş və müqavilə qanunlarına əsasən onları insan fərdlərinin ixtiyarında qoyur.

İnsan cəmiyyətindəki həyat tərzini bal arıları və digər heyvan icmalarının yaşayış tərzindən fərqləndirən cəhət də elə buradadır. Həmin heyvanların yaşayış şəkili və təşəkkülü yüz faiz təbiidir. Onlar arasında iş və mövqelər onların(adları çəkilən həşəratların) özləri tərəfindən deyil, təbiət tərəfindən təyin edilərək bölüşdürülmüş və bəziləri təbii olaraq rəis və digərləri də onlara itaət edən olmuşlar. Amma insanın ictimai yaşayışı bu formada deyil.

Bu səbəbdən, alimlərdən bəzisi qədim fəlsəfi nəzəriyyədə deyilən “insan təbiətən ictimai varlıqdır” məsələni inkar edərək insan cəmiyyətinin müqavilə və sazişlərə əsaslandığını söyləmişlər.

və ana ilə övladlar digər ictimai rabitə və münasibətlərdə olduğu və fərdlərin bir-biri ilə dövlət və ya milli müəssisələrdə həmkarlıq etdikləri kimi, bəzi fərdlərin təbii olaraq, özlərinəməxsus xüsusiiyyətlərə malik olmasına səbəb olmur. Təkcə iktisabi və kəsb edilən xüsusiyyətlər fərqlilik yaranmasına səbəb olaraq onlardan birinin müdir, digərinin işçi, birinin az maaşla, digərinin isə ona nisbətdə daha çox maaşla işləməsinə gətirib çıxarır. Ata və ya ana, övlad, ər və ya arvad olmaq onlardan hər birinin xüsusi hüquqlara malik olmasına səbəb olmur. Fəqət və fəqət onların iktisabi keyfiyyətlərinə əsasən, onların bir-birinə nisbətdə fərqlərə malik olduğunu müəyyət etmək olar.

Səhv və yanlışlıqla “hüquq bərabərliyi” adlandırılan “ailə hüquqları daxilində kişi və qadın hüquqularının oxşar və bərabərliyi” fərziyyəsi həmin fərziyyəyə (iktisabi hüquqlar) əsaslanır. Bu fərziyyəyə uyğun olaraq kişi və qadın oxşar istedadlar və ehtiyaclar və təbiətin onlara verdiyi oxşar hüquqi sənədlərə əsasən, ailə yaşayışında iştirak edirlər. Belə aydın olur ki, ailə hüquqlarını bərabərlik, oxşarlıq və eyniliyə uyğun olaraq tənzim etmək lazımdır.

İkinci bir fərziyyə onların ilkin təbii hüquqlarının da fərqli olması ilə bağlıdır. Bu baxımdan, kişinin ailə başçısı olması onun üçün özünəməxsus hüquqların yaranmasını və qadının da evin xanımı olması səbəbilə ona məxsus fərqli hüquq və vəzifələrin yaranmasını zəruri edir. Ata, ana, valideyn və övlad olmaq da bu minvalladır və bir sözlə, ailə icmasının digər ictimai birlik, həmkarlıq və təşkilatlardan fərqləri vardır. “Qadın və kişinin ailə hüquqlarının oxşar olmaması “ fərziyyəsini İslam da qəbul edir və bu fərziyyə həmin əslə söykənir.

Həmin fərziyyələrdən hansı daha doğrudur və onların düzgün olmasını hansı üsulla öyrənmək olar?

1. Təbii hüquqlar təbiətin hədəfə malik olması və bu səbəbdən məxluqatın vücudunda bəzi istedadları qoyması və onlara hüquqlar təyin etməsindən yaranmışdır.

2. İnsanlar insan olması baxımından, bir sıra silsilə təşkil edən və “insani hüquqlar” adlanan xüsusi hüquqlardan yararlanırlar. Heyvanlar isə belə hüquqlara malik deyillər.

3. Təbii hüquqlar və onların keyfiyyətlərinin müəyyən edilərək bilinməsi üçün xilqət və yaranışa müraciət etmək lazımdır. Hər bir təbii istedad təbii hüquqlar üçün bir sənəd rolunu daşıyır.

4. Bütün bəşər fərdləri mədəni cəmiyyətdə bərabər və oxşar olan təbii hüquqlara malikdirlər və onların fərqi iş, vəzifə və məsuliyyət baxımından iştirak etdikləri müsabiqədə yaranan iktisabi hüquqlara bağlıdır.

5. İnsanların mədəni cəmiyyətdə bərabər və oxşar hüquqlara malik olmasının səbəbi insanların vəziyyəti barədə mütaliə etdikdə, onların - bal arısı və digər heyvanlara bənzər icmadan fərqli olaraq - təbiətən heç birinin rəis, zabit, müəllim, şüdir və işçi olaraq dünyaya gəlməməsini bildiyimiz zaman aydınlaşır. İnsanların yaşayış tərzi təbii şəkildə deyil, yəni onların iş, məsuliyyət və vəzifələri təbiət tərəfindən bölüşdürülməmişdir.

6. “Kişi və qadının ailə hüquqları baxımından oxşar olması” fərziyyəsi ailə icmasının mədəni icmaya (cəmiyyətə) bənzədilməsinə əsaslanır, yəni ailənin fərdləri eyni və bərabər hüquqlara malikdirlər. Kişi və qadın oxşar istedad və ehtiyaclarla ailə yaşayışında iştirak edirlər və onların əllərində təbiətin verdiyi oxşar sənədlər movcuddur. Yaradılış qanunu onlar üçün (ailə) birlik və təşkilatçılığı, iş və məqamların onlar arasında bölüşdürülməsinin təbii şəkildə olmasını nəzərdə tutmamışdır.

Amma “ailə hüquqlarının oxşar olmaması” fərziyyəsi mədəni cəmiyyətin hesabını ailə icmasının hesabından ayırıb fərqləndirməyə əsaslanır, yəni kişi və qadın ailə yaşayışında eyni və oxşar ehtiyac və istedadlardan yararlanmır, eyni zamanda, təbiət onlara oxşar hüquqlar verməmişdir.

Yaradılış qanunu onlar üçün oxşar olmayan vəziyyətlər müəyyən etmiş və hər birinə görə öz oxu və mərkəzi ətrafında

səh:144

hərəkət edə biləcək istiqamət nəzərdə tutmuşdur. Hazırda bu iki fərziyyədən hansının düzgün və səhih olduğunu və bunun üçün hansı üsuldan istifadə edildiyini anlamaq lazımdır.

Əvvəlki bəhslərdə təqdim etdiyimiz müqayisə üsuluna əsasən, bunu müəyyən etmək o qədər də çətin deyil. Kişi və qadının təbii istedad və ehtiyaclarına, başqa bir ifadə ilə desək, yaradılış qanununun kişi və qadına əta etdiyi təbii sənədlərə müraciət etməklə, məsələ aydın olacaq.

ümumi və müştərək şəkildə həyata keçirilməsi görülməmişdir. İndiki əsrdə yaşayan vəhşi qəbilələrdə belə - daha çox qədim yaşayış tərzi keçirirlər - həmin vəziyyət mövcud deyil.

Qədim zamanlarda mövcud olan nə “Matriarxat” (ana şahlıq) və nə də “Patriarxat” (ata şahlıq) kimi yaşayış tərzində də həmin hallar görülməmişdir.

və qadınlar heç bir qeyd və şərtə malik olmadan cinsi münasibət və rabitəyə daxil olurlar.....”

Sosialogiya bu deyilənləri qəbul etmir. Ancaq onlar bir neçə vəhşi qəbilələr arasında neçə kişinin bir neçə bacıyla müştərək evliliyini qəbul edirlər. Bir-biri ilə qardaş olan həmin kişilər bacıların hər biri ilə cinsi münasibətdə olmuş və onların övladları da hamısına aid hesab edilmişdir. Eyni zamanda, kişi və qadınların izdivacdan qabaq heç bir məhdudiyyətə malik olmadığı və təkcə evliliyin onları məhdudlaşdıra bildiyini söyləmişlər. Həmçinin, bəzi vəhşi qəbilələr arasında vəziyyətin (cinsi rabitənin) bundan da artıq ümumi bir şəkil aldığını deyirdilərsə, başqa bir deyimlə, qadının müştərək və milli olduğunu düşünürdülərsə, bu istisna təşkil edən bir hal və təbii və normal vəziyyətin dəyişilməsi kimi dəyərləndirilirdi.

Vil Dorant özünün “Tarixe təməddön” (sivilizasiya tarixi) əsərinin birinci cild, səhifə əlli yedisində yazır: “İzdivac və evlilik bizim heyvani xislətimizin ixtirasıdır. Bəzi quşların həyatına nəzər saldıqda, həqiqətən də, onların sadəcə öz erkəyi ilə kifayətləndiyi məlum olur. Meymun növlərindən Aranqutan və Qorillanın erkək və dişisi arasında cinsi rabitə onların təzə doğulan övladlarının böyüdülməsi dövrünün başa çatdığı zamana qədər davam edir və bu, bir çox cəhətdən kişi və qadının münasibətlərinə bənzəyir. Əgər dişi digər bir erkəklə cinsi münasibətə girmək istəsə, öz erkəyi tərəfindən ciddi şəkildə tənbeh edilir. Dukerspini Aranqutanların xüsusiyyətləri barədə deyir ki, onlar dişi, erkək və övladları olduğu halda (ailə şəklində) yaşayırlar. Həmçinin, doktor Savaj da Qorillaların erkək və dişisinin ağac altında meyvə yediklərini, övladlarının isə agacdan-ağaca dırmaşaraq bir-biri ilə oynadıqlarını yazır. Evlilik və izdivacın bəşərin yaranmasından öncə meydana gəldiyini söyləmək olar. İzdivac və evlilik olmayan cəmiyyətlərin mövcud olmasını cox az hallarda söyləmək mümkündür. Amma kimsə bu barədə axtarış aparsa, onun az saylı nümunələrini tapa bilər.”

Məqsədimiz əksər heyvanların təbii olaraq sahib olduğu kimi, ailə hisləri və yaşayışının mədəniyyət və adətlərin

səh:147

nəticəsindən yaranmasını deyil, onların təbii və instinktiv şəkildə əmələ gəldiyini deməkdir. Beləliklə, heç bir tarixi dövrdə dişi və erkək cinsinin ümumi şəkildə qeyd və şərtlərə əsaslanmadan - təbii olsa belə - cinsi münasibətə girərək birlikdə yaşaması müşahidə edilməmişdir. Bu cür fərziyyəyə əsaslanan dövr, hətta, mülkiyyətin müştərək olmasına tərəfdar olanların belə, ibtidai dövrlərdə iddia etmədikləri müştərək cinsi həyat dövrünün olduğunu deməyə bərabərdir.

Kişi və qadının cinsi münasibətləri ilə bağlı yaranan dörd dövr fərziyyəsi sosialistlərin mülkiyyətlə baqlı etiqad bəslədikləri dörd fərziyyənin təqlidindən qaynaqlanmışdır. Onlar bəşərin mülkiyyətlə əlaqədar dörd dövr və mərhələni keçdiklərini deyirlər. Həmin dövrlər belədir: 1. Müştərək olan ibtidai icma mərhələsi, 2. Feodalizm, 3. Kapitalizm, 4. Sosializm və kommunizm mərhələsi - bunlar da öz növbəsində ibtidai icma dövrünə qayıdır, amma onlar arasındakı fərqlər həmin mərhələnin ali formada olmasındadır. İnsanda təəccüb doğuran məsələ xanım Manuçehriyanın dördüncü mərhələnin adını “kişi və qadın hüquqlarının müsavi və bərabərliyi” qoyaraq bu cəhətdən sosialistlərə təqlid etməməsi və son mərhələnin ibtidai icmaya qayıtdığını deməməsidir. O, dördüncü dövr ilə birinci dövr arasında bir çox oxşarlığın olmasını təsəvvür etməsinə baxmayaraq, deyir: “Dördüncü mərhələ birinci mərhələyə həddən artıq oxşasa da, kişi və qadın bir-biri üzərində heç bir hakimiyyət və qüdrətə sahib olmadan birlikdə yaşamışdır.” Mən hələ də onun həmin mərhələ ilə bağlı “bir-birinə həddən artıq oxşamasını” dediyi məsələdə məqsədinin nə olduğunu anlamış deyiləm.

Əgər məqsəd kişinin heç bir hakimiyyətə sahib olmaması və onların bir-birinə nisbətdə bərabər şərait və hüquqlara malik olmalarıdırsa, bu, adı çıkilən xanımın həmin dövr ilə kişi və qadının heç bir şərt və bərabərliyə malik olmadığı və onların ailə şəklində yaşamadıqları dövr arasında oxşarlığın olmasını düşünməsinə dəlil deyil. Əgər onun məqsədi dördüncü dövrdə, tədricən, bütün qeyd və şərtlərin aradan qalxması və ailə şəklində yaşayışın məhv olması və bir növ, bəşər fərdləri

səh:148

arasında cinsi münasibətlərin müştərək və ümumi hal almasının onlara hakim kəsilməsidirsə, onda, məlum olur ki, Manuçehriyanın “hüquq bərabərliyi”ndən anladığı məsələ - özü israr edəcək qədər onun tərəfdarıdır - hüquq bərabərliyinə tərəfdar olanların düşündüyündən fərqli bir şeydir.

Hazırda biz bütün diqqətimizi kişi və qadının ailə hüquqlarının təbiətinə yönəltməli və bu zəminədə iki məsələni göz önündə tutmalıyıq: Birincisi, kişi və qadının təbii cəhətdən fərqlərə malik olub-olmaması masələsini. Başqa sözlə desək, onlar arasındakı fərqlər cinsiyyət üzvləri baxımındandır, yoxsa, ortada bundan da önəmli məsələlər mövcuddurmu? İkincisi, görəsən, işin içində başqa ixtilaf və fərqliliklər varsa, onlar hüquq və vəzifələrin müəyyən edilməsində təsirlidirmi və ya həmin fərqliliklər insanın hüquqi xüsusiyyətlərinə dəxaləti olmayan rəng və irqlə bağlı olan fərqliliklərdirmi?

ziddiyyətli şəkildə xəlq edilməsini etiraf etmiş, həm də bu fərqlilik və ziddiyyətlərin onların hüquq və vəzifələrini fərqləndirdiyini söyləmişdir. Aleksis Karl kitabında “Cinsi münasibət və nəsil artımı” başlığı altında yer verdiyi fəsildə belə deyir: “Cinsiyyət üzvləri və toxumluqlarının xüsusi funksiyaları vardır: Birincisi, kişi və qadın molekulları ifraz edərək yeni bir insan yaranmasına xidmət edirlər. Eyni zamanda, elə bir maddələr (məsələn, xromosomlar) yaradır və onu qanda yerləşdirirlər ki, onların vasitəsi ilə bizim şüur və düşüncəmizdə kişi və qadın cinsini ayırd edə bilmək qüvvəsi yaranır. Həmçinin, həmin maddələr bədənə möhkəm və davamiyyətlilik bəxş edir. Məsələn, bu xüsusiyyətlərin nəticəsində, yer şumlamağa yararlı olan öküz digər həmcinslərindən seçilmək qabiliyyətinə malik olur. Həmin maddələr qadınlarda da təsirələrə malikdir.

.....Kişi və qadın arasında mövcud olan fərqliliklər təkcə onların xoşagələn vücuda malik olması, övlad dünyaya gətirə bilməsi və s. ilə məhdudlaşmır. Əksinə, insanın tənasül üzvlərindən ifraz olunan kimyəvi maddələrin törətdiyi nəticələrdən daha üstün olan təsirlər mövcuddur. Bu önəmli məsələyə diqqət edilməməsi səbəbilə qadın hüquqları ilə bağlı hərəkat edənlər onların kişi ilə bərabər təhsil alması, eyni işlərdə çalışa bilməsi, bərabər səviyyəli məsuliyyət və vəzifələrə və bənzər hüquqlara malik olmasını düşünmüşlər. Həqiqətdə, qadın kişi ilə bir çox məsələlərdə fərqlərə malikdir. Xüsusən, molekullar (xromosomlar), əsəb sisteminin təşkili və bədən üzvləri baxımından bu fərqliliklər daha çox nəzərə çarpır. İnsanın meyil və istəklərinin ona yol tapa bilmədiyi fizioloji qanunlar da ulduz və planetlərə hakim olan qanunlar kimi, bu məsələdə ciddi və dəyişilməz rola malikdir və biz onları olduğu şəkildə qəbul etməyə məcburuq. Qadınlar onlar üçün təyin edilmiş istiqamətdə təbii xüsusiyyətləri çərçivəsində kişilərə kor-koranə şəkildə təqlid etmədən hərəkət etməlidirlər. Qadınların bəşəriyyətin təkamülü ilə bağlı oynadıqları rol kişilərinkindən qat-qat üstün və böyükdür və onlar bu məsələni

səh:150

görməzdən gələrək onu kiçik hesab etməməlidirlər.(1)“

Aleksis Karl kişi və qadının hüceyrələrinin yaranması keyfiyyətini, onların cütləşməsini izah etdikdən və kişidən fərqli olaraq qadın olmadan nəsil artımının mümkün olmamasına işarə etdikdən və hamiləliyin qadının cisim və ruhunu təkmilləşdirdiyini söylədikdən sonra, həmin fəsilin axırında deyir: “Biz öz oğlanlarımız üçün nəzərdə tutduğumuz ideal təfəkkür və həyat tərzini qızlarımızla bağlı düşünməməliyik. Təlim və tərbiyə işləri ilə məşğul olan mütəxəssislər hər iki cinsin təbii vəzifələrini, psixoloji və cismani fərqliliklərini nəzərə almalıdırlar, çünki bu əsas və əhəmiyyətli məsələ bizim dünyamızın gələcək sivilizasiyasında mühüm rola malikdir.”

Diqqət etdiyiniz kimi, bu böyük alim kişi və qadının həm təbii və fitri fərqliliyini nəzərə almışdır, həm də həmin fərqlilik və ziddiyyətlərin onların məsuliyyət və vəzifələrində müxtəlifliyin yaranmasına səbəb olmasını.

Gələn bəhslərimizdə də bəzi alimlərin kişi və qadın fərqləri ilə bağlı nəzəriyyələrini diqqətinizə çatdıracaq və sonra onların hansı sahələrdə oxşar istedad və ehtiyaclara sahib olduğunu və həmin cəhətdən onlara oxşar və eyni səviyyəli hüquqların müəyyən edilməsini və əksinə, hansı sahələrdə fərq və ziddiyyətlərə malik olduqlarından, hökmən, onlar üçün oxşar olmayan hüquqların təyin edilməsinin zəruri olmasını sizə bildirəcəyik.

səh:151

səh:152

həqiqətlərin nəticələrdir. Kişi və qadın fərqliliklərinin heç vaxt onlardan hansısa birinin digərinə nisbətdə alçaq, naqis və ya üstün olmasına səbəb olmadığını nəzərinizə çatdırırıq. Yaradılış qanununda bu cür fərqlərin qoyulmasında müəyyən hədəflər nəzərdə tutulmuşdur. Həmin fərqlərin yaradılmasında məqsəd ailədə kişi və qadın münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi və onların bir-birinə daha çox bağlı olmasını təmin etməkdir. Yaradılışda belə ziddiyyətlərin meydana gətirilməsi onun (yaradanın) kişi və qadın arasındakı ailə hüquq və vəzifələrini özünün bölüşdürərək təqsim etməsi üçündür. Bu keyfiyyət və fərqlər cisimdəki bədən üzvlərinin fərqlərinə bənzər şəkildə yaradılmışdır. Xaliqin insan cismindəki göz, qulaq, əl, ayaq, fəqərə sümükləri və s. üzvlərini onların özlərinə məxsus olan yerlərində təyin etməsi, heç də həmin üzvlərə qarşı ayrı-seçkilik və zülm etmək mənasında deyil.

alçaq, rəzil, ən pis və zəif məxluq, qadının isə ən üstün və kamil bir varlıq olduğunu deməsidir.

Əgər Eşli Montaqonun “Qadın - ən üstün cins (varlıq)” adlı kitabını - “Günün qadını” jurnalında nəşr edilirdi - oxumuş olsaydınız, onda, həmin kitabda min cür dəlil-sübut və zəhmətlərlə qadının kişidən üstün və kamil bir varlıq olmasını sübut etmək üçün necə çalışdığını bilərdiniz.

Adı çəkilən kitab psixoloji, tibbi və ictimai məlumatları özündə əks etdirdiyi üçün dəyərli və qiymətli hesab edilir, amma şəxsən müəllif dəlillər gətirmək istədikdə, - kitabın məqsədi də elə həmin məsələdir - məqsədinə nail olmaq və hədəfinə çatmaq üçün hər bir işə əl atır. Görəsən, nə üçün bir gün qadının bu qədər naqis, alçaq və pis olmasını deyir, sonrakı gün isə həmin məsələnin aradan qaldırılması ilə bağlı dəlil və sübutlar axtararaq o xüsusiyyətləri kişilərin üzərinə yapışdırmağa çalışırlar? Kişi və qadın arasındakı fərq və ziddiyyətlərin birinin naqisliyi və digərinin kamilliyi kimi göstərilməsinə nə lüzum və ehtiyac var ki, sonra kişinin və ya qadının tərəfini saxlamağa məcbur olsunlar?!

Eşli Montaqo bir tərəfdən qadının kişidən  üstün bir cins olaraq tanıtdırılmasına israr edir, digər tərəfdən də kişinin imtiyaz və üstünlüklərinin təbii amillərdən deyil, ictimai və tarixi amillərdən yarandığını deyir. Hər halda, kişi və qadın arasındakı ziddiyyətlər mütənasiblikdir, nəinki, naqislik və kamal. Yaradılış qanunu kişi və qadın arasındakı fərq və ziddiyyətlərlə - həqiqətən də, müştərək həyata xidmət edir və tənha və təklikdə yaşamaq xilqət qanunundan kənarlaşmaqdır - onlar arasında daha çox mütənasibliyin meydana çıxmasına çalışmışdır. Bu mətləb fərqlərlə bağlı verəcəyimiz sonrakı izahımızda daha yaxşı şəkildə aydın olacaq.

istedadlara malik olmasını və bu cəhətdən, kişilərin öhdələrinə aldıqları vəzifələrə yiyələnə, eyni zamanda, onların yararlandıqları hüquqlardan da faydalana bilmələrinin mümkünlüyünü iddia edir.

İyirminci əsrdə kişi və qadınla bağlı meydana çıxan bütün yeni fikirlərin, hətta, bu əsrdə yaşayan camaatın nəzərində ifrat və qəbul olunması mümkün olmayan düşüncələrin əsası Platonun bu təfəkküründən qaynaqlanır və həmin səbəbdən də, - “fəlsəfənin atası” adlandırılan bu şəxs barədə - insanlarda bu cəhətdən təəccüb yaranmasına bais olmuşdur. Platon “Cumhuriyyət” adlı beşinci kitabında qadın və övladların rolu, irqin təmizlənməsi və nəsilin sağlamlığı baxımından bəzi kişi və qadınların cinsi münasibətlərinin qarşısının alınması və nəsil artırma məsələsinin ali və yüksək keyfiyyətli insanlara məxsus edilməsi, ailə mühitindən xaricdə övladların tərbiyə olunması və nəsil artımı ilə əlaqədar üstünlüyün kişi və qadınların həyat və yaşamaq istəyinin qüvvətləndiyi müəyyən yaş dövrlərində həyata keçirilməsi ilə bağlı söhbət açmışdır.

Platon kişilərə döyüş təlimləri verilə bildiyi kimi, qadınlara da həmin təlimlərin verilməsi, kişilərin idman yarışlarında iştirak edə bildiyi kimi, bu haqların qadınlara da əta edilməsinin zəruriliyinə etiqad bəsləyir. Onun dediyi məsələlərdə iki mətləb diqqəti cəlb edir:

Birincisi, Platon qadının kişilərə nisbətdə - istər ruhi baxımdan olsun, istərsə də cismi - zəif olmasını etiraf edir, yəni onların keyfiyyət fərqlərindəki ziddiyyətlərin istedadlarında olmasına baxmayaraq, kişi və qadın fərqlərinin kəmiyyət cəhətindən olduğunu da etiraf edir. O, eyni zamanda, kişi və qadında mövcud olan istedadların bir-birinə bənzədiyini güman edir. Qadının kişiyə nisbətdə zəif olmasını zəruri edən və onun vücudunda var olan məsələlər kişi və qadının bir-birlərinin işlərindən fərqli olan sahələrdə məşğul olmasına səbəb olmur. Platon qadının kişiyə nisbətdə zəif olmasına səbəb olan həmin xüsusiyyətlərinə toxunduqda, Allaha onu qadın deyil, kişi yaratdığı üçün şükr edir. O, belə deyir: “Allaha şükürlər olsun ki, qeyri-yunanlı kimi deyil, yunanlı kimi doğulmuş, qul kimi

səh:156

deyil, azad şəkildə dünyaya gəlmiş və qadın kimi deyil, kişi kimi xəlq edilmişəm.”

İkincisi, Platonun “nəsil artımının sağlamlaşdırılması”, “kişi və qadının istedadlarının bərabər şəkildə inkişaf etdirilməsi”, “qadın və övladlar” və s. kimi toxunmuş olduğu mövzuların hamısı hakim təbəqə ilə əlaqədardır, yəni Platon iqtidara malik olan filosoflar, filosof hakimlər və s. təbəqini, xüsusən də, hakimiyyət üçün layiqli bir təbəqə hesab edir. Bildiyimiz kimi, Platon siyasi quruluş baxımından demokratiyanın deyil, aristokratiyanın tərəfdarıdır. Deməli, Platonun yuxarıda qeyd etdiklərimizlə bağlı söylədiyi bütün sözlər aristokratiya təbəqəsi ilə bağlı və digər təbəqələrlə əlaqədar fərqli nəzəriyyəyə malik olduğu aydın olur.

əlaqədar nəzəriyyələr idi. Hazırda yeni dünyada hansı düşüncələrin olmasına diqqət etməliyik. Yeni dünyada təxminlərlə kifayətlənilmir, əksinə təcrübə, ekperimentlər, mütaliə, rəqəmlər və müşahidəyə əsalanırlar. Bizim əsrimizdə dərin və köklü tibbi, ictimai və psixoloji araşdırma və mütaliələrə söykənərək kişi və qadının fərqlilik və müxtəlifliyi zəminində daha çox məsələlər kəşf edilmişdir, halbuki, qədim dünyada onlarla bağlı məlumatların əldə edilməsi heç cür mümkün deyildi.

Qədim dünyada yaşan insanlar qadın və kişinin fərqləndirmək istədikdə, sadəcə kişinin kobud, qadının isə zərif, kişinin boyu uzun və qadının boyu qısa, birinin qalın, digərinin isə incə səsli olması kimi məsələlərə diqqət edirdilər. Bundan da artıq onların həddi-büluğ və yetkinlik çağları, əqli və hissi məsələlərini göz önündə tutaraq bir sıra fərqlərə malik olduğunu düşünür və qadının mehr-məhəbbət və hissiyyatlar, kişinin isə əqlin təcəllisi olduğunu deyirdilər. Amma hazırkı zamanda bunlardan əlavə, digər fərqli xüsusiyyətlər də kəşf edilmiş və kişi ilə qadın dünyasının bir-birindən daha artıq fərqlərə malik olduğu məlum olmuşdur.

Biz tədqiqat və araşdırma aparanların qeydlərinə istinad edərək kişi və qadın fərqlərini nəzərinizə çatdırmağa və daha sonra isə həmin fərqlərin fəlsəfəsini, onların neçə faizinin təbiətdən qaynaqlandığını və neçə faizinin isə tarix, cəmiyyət və mədəniyyət amillərinin təsiri ilə yarandığını sizə bildirməyə çalışacağıq. Əlbəttə, bu fərqlərin bir qismi ilə əlaqədar olan məlumatları müxtəsər şəkildə təcrübə aparmaq və müatliə etməklə də əldə etmək mümkündür və digər bir qismi də o qədər aydın və aşkardır ki, onları inkar etmək olmaz.

qadının səsi çox incədir. Qadının bədəni daha tez inkişaf edir, amma kişilərin bədəni onlara nisbətən ləng. Hətta, qız rüşeyminin (embrionunun) oğlan rüşeymindən daha tez inkişaf etdiyini də deyənlər vardır. Kişi əzələləri və onun cismani qüvvəsinin inkişafı qadına nisbətdə həddən artıqdır. Əksər xəstəliklər müqabilində qadının müqaviməti kişinin müqavimətindən çoxdur. Qadın kişidən daha tez həddi-büluğ və yetkinlik mərhələsinə çatır və nəsil artımı baxımından da kişiyə nisbətən tez qüvvədən düşür. Qız uşağı oğlan uşağından qabaq dil açır. Kişinin orta həddəki beyin həcmi qadının beyin həcmindən artıqdır, amma onların cisimlərini nəzərə aldıqda, qadının beyin həcminin kişininkindən artıq olduğu məlum olur. Kişinin ciyəri qadının ciyərinə nisbətdə daha çox tənəffüs etmək və havanın dolmasına qabiliyyətlidir. Qadının ürək döyüntüsü kişinin ürək döyüntüsündən daha sürətlidir.

və alışqandırlar (tez öyrəşən). Qadının hissiyyatının analıq yönləri vardır və bu, kiçik yaşlarından onlarda qoyulmuşdur. Qadınlar ailəyə qarşı daha diqqətli və ailəcanlıdırlar və bu kişilərə nisbətdə fərq təşkil edir.

Qadınlar dəqiq və əqlə əsaslanan elmlərdə kişilərə çata bilməzlər, amma ədəbiyyat, incəsənət - yəni, hissiyyat və duyğularla bağlı olan - elmlərdə qadınlar kişilərdən üstündürlər. Kişilər sirli və narahatçılıqlara səbəb olan məsələləri qadınlardan fərqli olaraq müəyyən miqdarda gizlədə bilirlər və bu, onlarda gözlənilmədən xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Qadınlar daha həssas qəlbə malikdirlər və bu cəhətdən tez ağlaya və qəşş edə bilirlər.

hesabsız fərqləri barədə bir kitab yazmışdır - nəzəriyyələri nəşr edilmişdir. Professor Rik belə deyir: “Kişi və qadın dünyası bir-birindən tamamilə fərqlənir. Qadının kişi kimi düşünməsi və ya onun kimi əməl edə bilməməsinə səbəb onların fərqli dünyaya malik olmalarıdır. Sonra sözlərinə davam edərək Tövratda “Kişi və qadının eyni bir ətdən (cisimdən) yaradıldığı”nın yazılmış olduğunu deyir. Bəli, onlar eyni ətdən yaradılmış olmasına baxmayaraq, müxtəlif cisimlərə malikdirlər və tərkib baxımından da onlar bir-birindən tamamilə fərqlənirlər. Bundan əlavə, onların hissiyyatları heç zaman bir-birinə bənzəməyəcək və baş verən hadisələr müqabilində də eyni şəkildə əksül-əməl və reaksiya nişan verməyəcəklər. Kişi və qadın özlərinin cinsi tələblərinin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq fərqli şəkildə əməl edirlər və bu məsələ öz oxu ətrafında müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edən ulduzlara bənzəyir. Onlar bir-birini başa düşüb anlaya və bir-birinin təkmilləşdiricisi ola bilərlər, amma heç bir zaman eyni ola bilməzlər. Bu səbəbdən, onlar birgə yaşaya, biri digərinə aşiq ola bilir və ayrı-ayrılıqda onlara məxsus olan sifət (xüsusiyyət) və əxlaqlardan yorulmurlar (bezmirlər).” Professor Rik kişi və qadının ruhiyyəsindəki fərqliliklə bağlı təcrübə və eksperiment aparmış və onların müxtəliflik və fərqlilikləri ilə əlaqədar müəyyən nəticələr əldə etmişdir. Bu cəhətdən Rik deyir: “Kişi üçün daim sevdiyi qadının yanında yaşamaq yorucudur, amma qadın üçün məhəbbət bəslədiyi kişinin yanında həyat sürməsindən üstün bir şey yoxdur. Kişi hər gün həmişəki vəziyyətində qalmağı xoşlayır, qadın isə həmişə yeni və təzə şəkildə olmağı, sübhlər öz yatağından təzə bir qiyafədə qalxmağı sevir. Bir kişinin qadın üçün deyə biləcəyi ən yaxşı cümlə “əzizim, səni sevirəm”, qadının isə sevdiyi kişiyə deyə biləcəyi ən yaxşı cümlə “mən səninlə fəxr edirəm” cümləsidir. Hansısa bir kişinin yaşadığı müddətdə bir neçə məşuqəsi olmuşdursa, o, digər qadınlar tərəfindən cəlb edici hesab edilir. Amma kişilərin birdən artıq kişiyə sahib olan qadınlardan acıqları gəlir.

Kişilər qocaldıqları zaman özlərinə dayaq hesab etdikləri işlərini əldən verdikləri üçün, özlərini bədbəxt hesab edirlər.

səh:161

Qadınlar isə yaşlandıqda öz hallarından razıdırlar, çünki öz nəzərlərində ən yaxşı hesab etdikləri şeylərə - bir ev və neçə dənə nəvə - sahib olduqlarını düşünürlər. Kişilərin nəzərində xoşbəxtlik cəmiyyətdə məqam və ehtirama layiq olan şəxsiyyətə malik olmaqdır. Qadın üçün isə xoşbəxtlik bir kişinin qəlbini ələ gətirmək və onu bütün ömrü boyu qoruyub saxlaya bilməkdir. Kişi sevdiyi və maraq duyduğu qadını özünün din və milliyyətinə gətirmək istəyir. Qadın üçün evlilikdən sonra öz soyadını dəyişməsi və ərinin soyadına keçməsi asan olduğu kimi, məhəbbət bəslədiyi kişiyə xatir din və millətini dəyişmək də asandır. “

Əgər qadın cismi və ruhi baxımdan kişiyə bənzəsəydi, onda, çətin ki, o, kişinin diqqətini cəlb edə bilər və kişi də onun vüsalının həsrətində olrdı. Eyni zamanda, kişi də qadının sahib olduğu cismi və ruhi xüsusiyyətlərə malik olsaydı, qadının onu öz həyatının qəhrəmanı hesab etməsi və onun qəlbini ələ almağı özünə bir hünər sayması çətin ki, mümkün olardı. Kişi dünyanın fatehi, qadın isə kişinin fatehi kim xəlq edilmişdir.

Xilqət və yaradılış qanunu kişi və qadını bir-birinə məhəbbət və sevgi göstərə biləcəkləri, həmçinin, ehtiyaclı lacaqları şəkildə müəyyən etmişdir. Amma bu, əşya və cisimlərə olan məhəbbət və maraq növündən deyil. İnsanın əşyaya olan marağı onun eqoizmindən qaynaqlanır, yəni insan əşyanı özü üçün istəyir, onları alət və vasitə gözündə görür və onları özü və həyatına qurban verməyi düşünür. Amma insanın zövcəlik (ər-arvad) məsələləri onlardan hər birinin digərinin səadət və asayişini istəməsi şəklində müəyyən edilmişdir və fədakarlıq onlar üçün ləzzət bəxş edən bir əməl kimi dəyərləndirilir.

baxdığını və onları bir-birinə bağlayan məsələnin şəhvət olduğunu güman edirlər. Həqiqətdə isə, şəhvətdən də üstün məsələlər var ki, onların zövcə olması vəhdətinin əsasını təşkil etməyə xidmət edir. Bu məsələlər Quranın “məhəbbət” və “rəhmət” kimi adlandırdığı məsələlərdir. Quranda buyurulur:

{وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً}

“Onların yanında aramlıq tapasınız deyə, sizin üçün (mələklərdən, cinlərdən və başqa məxluqlardan deyil) öz cinsinizdən zövcələr yaratması və sizin aranızda (ər-arvadın, yaxud insanların arasında) dostluq əlaqəsi, batini mehr-məhəbbət yaratması onun nişanələrindəndir, həqiqətən, bunda düşünən bir qövm üçün (Allahın tovhidi, qüdrət və hikmətinə dair) nişanələr vardır.“(1)

Kişi və qadın münasibət və rabitələri tarixinin fəqət şəhvət, cinsi münasibət və faydalarla əlaqələndirilməsi nə qədər də yanlış bir məsələdir! Hələ də bu zəminədə bəzi məsələlər qalmaqdadır. Həqiqətən də, mən bəzi yazıları mütaliə edərkən kişi və qadın münasibətlərinin tarixini təkcə təzad və ziddiyyətlərlə (kişi və qadını cəmiyyətin iki qarşı-qarşıya dayanan və bir-biri ilə mübarizə apararaq keçməkeşdə olan təbəqəsi kimi nəzərə çarpdırırlar) əlaqələndirdiklərini gördüyüm üçün, çox təəccüb edir və onların cahillik və nadanlıqlarına təəssüflənirəm. Əgər insan və onun övladları ilə əlaqədar rabitə və münasibətlər tarixini istismarçılıq hislərinə əsasən təfsir etmək mümkündürsə, onda, kişi və qadın (ər-arvad) münasibətlərini də həmin məsələyə uyğun olaraq izah etmək olar. Doğrudur ki, kişi həmişə qadından qüvvətli olmuşdur, amma xilqət və yaradılış qanunu kişinin qul, nökər, qonşuları və s. kəslər barədə göstərdiyi zorakılığı qadınlara da tətbiq etməsinə icazə verməmişdir. Bu məsələ övladlarla da bağlı keçərlidir. Mən, həqiqətdə, kişinin qadınlara rəva bildiyi zülm və sitəmləri inkar etmək fikrində deyiləm,

əksinə bu zülmləri dəstəkləməyə çalışanların verdikləri

səh:164

izahları rədd və inkar edirəm.

Tarixlər boyu kişilər qadınlara çoxlu zülümlər etmişlər və həmin məsələlər onların məhəbbət göstərdikləri öz övladlarının səadət və xoşbəxtliyinə də zülm və sitəm etməsinə səbəb olmuşdur. O məsələlər onların özlərinə zülm etməsinə də bais olmuşdur, yəni həmin məsələlərin qaynaq və mənbəyi cəhalət, təəssüb və bir sıra adətlərdir, nəinki, mənfəət tələb etmək. Kişi və qadının münasibətlər tarixi ilə əlaqədar daha geniş şəkildə söhbət etməyimiz üçün bundan da artıq fürsətlərin olacağına ümid edirik.

qızların altmış faizi ərsizdir. Sonra deyir: “Tanınmış alimlərdən olan Monya Kvaluski heç kimin onunla evlənmədiyindən şikayət edirdi. Deyirdi ki, nə üçün kimsə məni sevmir (bəyənmir)? Mən əksər qadınlardan daha yaxşı ola bilərəm. Bununla yanaşı, qadınların əksəriyyətinə az diqqət edilir, amma mən onlar kimi deyiləm. Siz bir qadının bu cür məğlubiyyət hisləri keçirməsinin hansısa bir kişinin məğlubiyyətlə bağlı keçirdiyi hislərdən fərqli olduğuna diqqət edin. O (qadın), deyir ki, nə üçün məni sevmirlər?”

Kişi evlilik həyatında sevdiyi qadını tapa bilmədiyi zaman və ya əgər tapmış olsa belə, onunla evlənə bilmədiyində, ruh düşkünlüyünə düçar olur. Bütün bunların bir fəlsəfəsi vardır: “Möhkəm və əsaslı bağlılıq və vəhdətin yaranması üçündür.” Həmin bağlılıq nəyə xidmət edir? Kişi və qadının həyatdan daha çox ləzzət duymaları üçündürmü? Xeyr, təkcə bunun üçün deyil. İnsan cəmiyyətinin təməlləri və gələcək nəslin tərbiyəsinin əsasları həmin məsələyə istinad edir və söykənir.

etdiyi əksər hallarda müşahidə edilmişdir. Qadınların zəif cəhəti fəqət onların güclü hissiyyata malik olmasıdır. Kişilər həmişə təcrübəyə malik, daha yaxşı qəzavət edən və təşkilatçı, eyni zamanda, yaxşı yol göstərəndirlər. Deməli, kişilərin psixoloji üstünlükləri onlara təbii olaraq əta edilmişdir. Qadınlar bu məsələ ilə əlaqədar hər nə qədər mübarizə aparmaq istəsələr də, bu, faydasız olacaqdır. Qadınlar güclü hissiyyata malik olduqları səbəbindən, həyatda kişilərin idarəçiliyinə ehtiyaclı olduqları həqiqətini qəbul etməlidirlər. Qadınların həyatdakı ən böyük hədəfi təmin olunmaqdır və həmin hədəf təmin olunduğu zaman, onlar fəaliyyətlərini dayandırırlar. Qadın bu hədəfinə çatmaq uğrunda çətinliklərlə üzləşməkdən qorxub çəkinir. Qorxu qadının yeganə hissidir ki, onu aradan qaldırmaq üçün köməyə ehtiyac duyur. Daimi olaraq təfəkkür və əqlə söykənən işlər qadın üçün çox yorucu hesab edilir.””

söykənən hərəkatların baş verməsinə ümid vardır. Bu zəminədə Avropa alimlərinin irəli sürdükləri nəzəriyyələr də bizim dediyimiz sözlərin həqiqət olduğunu təsdiqləyir. Belə nəzərə çarpır ki, kişi və qadın münasibətləri ilə əlaqədar Qərbə təqlid edənlərin məstliyinə səbəb olan məsələlər, qərblilərin özünün də xumar halda həmin mərhələni başa vuracaqlarından xəbər verir.

daxil olaraq insanın sima və cisminin də dəyişilməsinə səbəb olur. Bu yaşda (yetkinlik) təkcə insanın cismi deyil, onun psixologiya və xarakteri də formalaşmağa başlayır.

Romin Roland deyir: “İnsanın həyatında müəyyən illərin keçməsilə bir müddət gəlib çatır ki, kişinin cismində ahəstə şəkildə gedən dəyişikliklərə səbəb olur və qadınlar vücudunda isə əvvəldə dediyimiz kimi, ən mühüm dəyişikliklər baş verir, o cümlədən, cəsarət və qüdrətlilik, incə qəlbin tez-tez döyünməsi və zəriflik və lətafət yaranır...”

Demuse deyir: “Bütün kişilər yalan danışan, ikiüzlü, hiyləgər və davakardırlar. Bütün qadınlar da eqoist, zahiri görünüşə əhəmiyyət verən və xəyanətkardır. Amma dünyada müqəddəs və ali olan bir şey var ki, o da bu iki naqis məxluqun cinsi münasibətidir...” Cütlük axtarışı (öz tayını axtarmaq) ədəbi böyük yaşlı insanlarda kişilərə təsərrüf etmək üçün, qadınlarda isə fəndgirlik və qəlbi ələ almaq üçündür (əlbəttə, bəzi yerlərdə istisna halların olması müşahidə edilmişdir). Çünki kişi təbiətən döyüş və heyvan ovlamağa meyilli, əməli müsbət və hücumçudur. Qadın kişi üçün müsabiqədə qoyulan mükafat kimidir. Kişi onu qazanmaq və ona malik olmaq istəyir. Özünə tay olan birini axtarmaq mübarizə və döyüş, evlənmək isə iqtidar və sahiblənməkdir.

Qadının həddən artıq iffətliliyi nəsil artımının hədəfinə xidmət edir. Onun mehribancasına imtina etməsi qarşı cinsin seçimi üçündür. İffətli olmaq qadının gələcək uşaqlarının atası kimi görmək istədiyi və sevəcəyi şəxsin axtarışı və seçimində böyük rola malikdir və onu bu cəhətdən qüdrətli edir. Eşqbazlıqda qadın kişidən daha artıq məharətə malikdir və onun meyili əqlin gözü görəcək qədər də şiddətli deyildir. Darvin öz düşüncələrinə əsasən, əksər növlərin, xüsusən də, dişi növün eşq aləminə diqqətsiz olduğunu söyləyirdi.

Limberzu, Kiş və Kroft belə deyirdilər: “Qadınlar əsasən, kişilərin onlara sitayişi, mütləq gözəllik və anlaşılmazlıqları ardıncadırlar və daha çox kişilərin onların istək və meyillərinə diqqət etməsini istəyirlər. Bu hiss onların cinsi münasibətdən

səh:169

aldıqları ləzzətdən qat-qat üstündür.” Limberzu deyir: “Qadının təbii olaraq, eşq sifəti (məhəbbəti) onun analıq hisslərindən qaynaqlanır və qadının kişilərə nisbətdəki bağlılıq və münasibəti təkcə onların cismi xüsusiyyətlərinə əsaslanmır, əksinə təslim və tabeçilik hisslərindən (kişinin himayəsi altında olmaq) yaranır və bu qərizələr vəziyyətə uyğunlaşmaqla meydana gəlmişdir.””

Vil Dorant “Kişilər və qadınlar” adı altında qələmə aldığı fəsildə yazır:

“Qadının xüsusu vəzifəsi onun növlərin qalmasına, kişilərin xüsusi vəzifəsi isə qadın və uşaqlara xidmət etməkdir. Onların digər vəzifələrə malik olması da mümkündür, amma həmin işlərin hamısı hikmət və tədbirə söykənərək bu əsas məsələdən qaynaqlanır. Bu məqsəd əsasdır, amma yarımanlaşılmaz şəkildədir və təbiət insanın məna və səadətini onda yerləşdirmişdir... Qadının təbiəti daha çox sığınmaq və pənah axtarmağa (himayəyə) meyillidir, nəinki, döyüşkənliyə. Bəzi dişi növlərdə, ümumiyyətlə, mübarizə aparmaq qərizəsinin olmadığı nəzərə çarpır. Əgər dişi döyüşmək üçün meydana gələrsə, bu, sadəcə onun balalarına xatirdir.

...Qadın kişidən səbirlidir. Amma kişinin şücaəti həyatın xətərli və təhlükəli məsələlərində daha artıqdır. Qadının çoxlu sayda olan narahatlıqlar müqabilindəki daimi və ya gündəlik səbir və dözümü kişidən çoxdur... Qadının döyüşkənliyi başqa cinsdə axtarır. Qadın döyüşçü və qüdrətli kişiləri xoşlayır. Güc və qüdrəti müşahidə etdikdə, özü onun qurbanına çevrilsə də, ondakı əsrarəngiz və təəccüblü amillər qadını təhrik edir...

...Qüdrət və şücaətdən bu cür qədim olan xoşagəlimlik bəzən qadının iqtisadi hissiyyatlarına qalib gəlir və onun şücaətli bir divanə ilə evlənməsinə gətirib çıxarır. Qadın əmr etməyə bələd olan kişilərə xoşhallıqla təslim olur. Əgər qadınların bəzi hallarda itaətsizliyi müşahidə olunursa, bu, kişilərin qüdrət baxımından əvvəlkinə nisbətdə zəifləməsini müşahidə edilməsi ilə əlaqədardır. Qadınlar, adətən, ailə məsələlərinə və ailə mühitinə daha çox diqqət edirlər. Ailə mühiti onun həm məhdud olan ev mühitinə, həm də geniş təbiətə bənzəyir. Qadının qərizə və

səh:170

instinktləri onu qədimi məsələlərlə əlaqələndirir. Onlar nə zehni cəhətdən imtahan olunmağa layiqdirlər, nə də adətlər baxımından (əlbəttə, böyük şəhərlərdə yaşayan qadınıar istisnadırlar). Onların azad eşq ardınca olmasına səbəb bu yolla azadlıq axtarışında olmalarıdır. Qadınların adi evlilik və məsuliyyətli kişilərdən məyus və naümid olmaları da buna səbəb ola bilər. Qadınlar cavan yaşlarında siyasət və digər məsələlərlə məşğul olmağa məftun olsalar da, evləndikdən və özlərinə vəfalı həyat yoldaşı tapdıqdan sonra həmin məsələlərə bütövlükdə göz yumur və onlardan özü və ailəsini kənar saxlamağa çalışır. Onlar həyat yoldaşlarına vəfadarlıq hislərini təkcə öz ailəsinə yönəltmək lazım olduğunu bildirirlər. Qadınlar düşüncə və təfəkkürə ehtiyac duymadan sağlam islahatların ailədən başladığını başa düşürlər. Qadın xəyalpərəst və avara kişini öz ailə və uşaqlarına bağlı və şücaətli bir kişiyə çevirə bildikdə, növün qoruyub saxlana bilməsi amilinə çevrilir. Qadın təbiətinin dövlət və qanunlara etinası yoxdur. Onun məhəbbəti ailə və uşaqlarına həsr edilmişdir. Əgər onları qoruyub hifz edə bilməkdə müvəffəq ola bilsə, heç bir dövlətə əhəmiyyət və üstünlük verməz. Eyni zamanda, o, bu əsaslı qanunları dəyişməyə çalışan kəslərə gülərək onlara rişxənd edir. Əgər hazırda qadın təbiətinin ailə və uşaqların qorunması baxımından qüdrətsiz olması nəzərə çarpırsa, bunun səbəbi qadının öz təbiətini unutmasıdır. Amma bu məsələnin aradan qalxması (unudulması) həmişəlik deyil və məsləhət bildiyi anda onu yadına sala bilər. Sayca sizdən artıq olan irqlər və millətlər də vardır ki, təbiət öz naməlum davamiyyətini onların vasitəsi ilə təmin edə bilir.”

Diqqətinizə çatdırdıqlarımız məsələlər alimlərin kişi və qadın ziddiyyət və fərqlilikləri barədə olan nəzəriyyələri idi. Mən “ziddiyyətlərin sirri” adı altında ictimai və tarixi amillərin kişi və qadının ziddiyyətlərinin yaranmasında nə qədər təsirli olması ilə bağlı bəhs etməyi nəzərdə tutmuşdum. Amma söhbətin həddən artıq uzanmaması üçün, bu barədə ayrılıqda danışmaqdan çəkinirəm. Gələn bəhsimizdə həmin mətləb tamamilə aydın olacaqdır.

səh:171

səh:172

Tədricən, evlənmək üçün digər qəbilələrdən qızların oğurlanması məsələsi aradan qaldırıldı və kişilər evlənmək üçün qadının atası yanında müəyyən müddət işləməklə istədikləri qızla evlənə bilir və onu öz qəbilələrinə gətirirdilər. Maddi sərvətlər artdıqca kişilər qayınatanın yanında müəyyən bir müddət işləməyi deyil, onlara bunun müqabilində layiqli hədiyyələr təqdim etməklə onun qızı ilə evlənməyi düşünürdülər. Həmin işi həyata keçirdilər və beləliklə də, “mehriyyə” məsələsi meydana çıxdı.

Bu minvalla, ilkin mərhələdə kişi qadının xidmətçisi kimi həyat sürməyə başlayırdı. Həmin dövrlərdə (Matriarxat dövründə) qadın kişi üzərində hakimiyyət və hökmdarlığa malik idi. Amma sonrakı mərhələdə (Patriarxat) hakimiyət kişinin ixtiyarına keçdiyi üçün, o, qadını digər qəbilələrdən oğurlayırdı. Üçüncü mərhələdə kişi qadınla evlənmək üçün illərlə onun atasına işləməli olurdu. Dördüncü mərhələdə kişi qadının atasına müəyyən məbləğdə peşkəş verməklə evlənirdi və bu qayda ilə mehriyyə məsələsi yaranmağa başladı.

Kişi qadının hakimiyyətini (Matriarxatı) süquta uğratdıqdan sonra öz hakimiyyətini (Patriarxatı) təsis etdi və qadın üzərində hakim olaraq ona öz cinsi ehtiyaclarını təmin edə bilən vasitə kimi, yəni şəhvət nəzərləri ilə baxmağa başladı. Qadına ictimai və iqtisadi azadlıq verilmədi. Qadının əmək fəaliyyətində əldə etdikləri məhsullar onun ya atası, ya da ərinə məxsus hesab edilirdi. Qadın özünə ər seçmək, özbaşına şəkildə iqtisadi fəaliyyət göstərmək və sərvət toplamaq ixtiyarına malik deyildi. Həqiqətdə, kişinin “mehriyyə” ünvanında və qadının xərcləri və nəfəqəsi kimi verdiyi müəyyən məbləğdəki pul və ya hədiyyələr onun evlilik müddətində qadından öz mənfəəti üçün istifadə edə bilmək müqabilində verdikləri idi.

qadının valideynlərindən heç birinin onda təsərrüf etmək haqqı yoxdur. Qadın kişinin təqdim etdiyi həmin məbləği almaqla yanaşı, özünün ictimai və iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyətini qoruyub hifz edə bilir. Birincisi, o, ata və qardaşının deyil, öz iradə və ixtiyarı ilə həyat yoldaşı seçə bilir. İkincisi, atasının evində olduğunda necədirsə, ərinin evində də o cürdür, yəni heç kəsin onu istismar etmək və öz xidmətçisinə çevirmək haqqı yoxdur. Onun əmək fəaliyyəti və zəhməti ilə əldə etdiyi sərvət başqasına deyil, özünə məxsusdur və öz hüquqi müamilələrində (ticarətində) kişinin qəyyumluğuna ehtiyac duyulmur. Qadının sadəcə bir vəzifəsi var və o, kişinin cinsi ehtiyaclarını təmin etməkdən ibarətdir və əgər kişi bunun davam etməsini istəyirsə, öz imkanı daxilində qadının bütün ehtiyaclarını təmin etməyə mükəlləf və vəzifəlidir.

Bu mərhələ İslamın qəbul etdiyi mərhələdir və evliliyin təməli həmin məsələyə əsasən müəyyən edilmişdir.

Quranda mehriyyənin başqa bir şəxsə deyi, məhz, qadının özünə aid olduğunu bildirən çoxlu sayda ayələr mövcuddur. Bu cəhətdən, kişi bütün evlilik müddətində qadının məişət ehtiyaclarını təmin etməlidir və qadının öz zəhməti ilə əldə etdiyi gəlir təkcə onun özünə məxsusdur, nəinki, ata və ya həyat yoldaşına.

Bu yerdə mehriyyə məsələsi mübahisəli məsələyə çevrilir. Belə ki, mehriyyə məsələsi qızın atasına aid olduğu zamanlarda qadın bir qul kimi kişinin evinə gedir və əri də onu istismar edirdi. Belə olan halda, mehriyyə qadını atasından almaq fəlsəfəsinə malik idi və nəfəqə və xərclərin ödənilməsi də malikin üzərində sahib olduğu şəxslə bağlı zəruriyyət təşkil edirdi. Əgər qadının atasına mehriyyənin verilməsi və ərinin də onu istismar və ondan iqtisadi mənfəət apara bilməsi nəzərdə tutulmursa, eyni zamanda, qadın kamil bir şəkildə iqtisadi azadlığa malik və hətta, hüquqi baxımdan icazə, qəyyumluq və idarə olunmağa ehtiyaclı deyilsə, mehriyyə verilib nəfəqə ödənməsi nə üçün lazımdır?

qəbul etmək istəsək, onda, bir qədər əvvəl nəzərinizə çatdırdığımız dörd dövrə diqqət yetirməliyik. Həqiqətdə, bu barədə deyilənlər bir sıra silsilə təşkil edən fərziyyə və təxminlərdən başqa, bir şey deyil. Bu məsələlər nə tarixi, nə də elmi və təcrübi həqiqətlər deyil. Bəzi fəlsəfi fərziyyə və təxminlər bir tərəfə və qərinələr də digər tərəfə dursun, bəşərin həyatı barədəki bu məsələlərin mənbəyinin eradan əvvəl yarandığını söyləmək olar. “Matriarxat” dövrü barədə deyilənlər çox tez bir zamanda inanılası məsələlər deyil, eyni zamanda, qızların ataları tərəfindən satılması və ərləri tərəfindən də istismar edilməsi həmin məsələlər qismindəndir.

Bu fərziyyə və təxminlərlə əlaqədar iki məsələ nəzərə çarpır: Birincisi, bəşəriyyət tarixinin ibtidai dövrlərinin ikrah doğuracaq, fövqəltəbii və insaniyyət xüsusiyyətlərindən kənar şəkildə göstərilməsinə səy edilmişdir. İkincisi, təbiətin öz hədəflərinə çatmaq üçün oynadığı heyrətamiz rol və tədbirləri bütövlükdə görməzdən gəlinərək diqqətdən qaçırılmışdır.

İnsan və təbiətin bu şəkildə bəyan edilməsi qərblilərə yaraşır, amma şərqlilər - əgər Qərbə təqlid etməyin təsiri altına düşməsələr - bu cür izahlardan kənardırlar. Qərblilər xüsusi səbəblərə əsasən, insani keyfiyyətlərə biganə və soyuq yanaşırlar. Onlar tarixdə insanlıq xüsusiyyətlərinin hansısa bir əsas rol oynadığına etiqad bəsləmirlər. Əgər qərblilər iqtisadi sürətlə yerlərindən təkan götürsələr, əlbəttə ki, onlar sadəcə çörək və s. kimi şeyləri görəcəklər. Onların nəzərində tarix elə bir maşına bənzədilir ki, əgər ona çörək (yanacaq) verməsən, hərəkətə gəlməz. Əgər qərblilər cinsi məsələlər baxımından hərəkətə gəlsələr, onların nəzərində insanlıq və bəşər tarixi bütün ali əxlaqi, dini, məzhəbi, ictimai, mədəni xüsusiyyətləri və mənəvi keyfiyyətləri ilə birlikdə şəkil dəyişdirən cinsi oyunlardan başqa, bir şey deyil. Əgər onlar üstünlük tələbi ilə nəzər salsalar, bəşəriyyət tarixi onlar üçün qan tökülməsi və rəhimsizlik xüsusiyyətini daşıyır.

Qərblilər orta əsrlər dövründə din və məzhəblərdən əzab görmüş, diri-diri atəş və tonqalda yandırılmaları müşahidə

səh:177

edərək əziyyətlərə düçar olmuşdur. Bu cəhətdən, onlar din, məzhəb və Allahın adından, bir sözlə, mənəviyyatdan bəhs edən məsələlərdən vəhşət hissi keçirir və çoxlu sayda elmi nişanə və əsərlərin olmasına baxmayaraq, təbiətin hədəfsiz və dünyanın başlı-başına buraxılmadığını gördüyü zaman, yaradılışın əsas məqsədi barədə etiraf etməyə cürət etmir.

Biz bu fikrdə olan təfsirçilərdən peyğəmbərlərin olmasına - onlar bütün tarix boyu mövcud, insanlıq və ədalət carçısı olmuş və inhiraf və azğınlıqlarla mübarizə aparmışlar və həmin mübarizə də öz səmərəsini vemişdir - iqrar və etiraf etmələrini istəmirik, əksinə onları, ən azı, təbiətin rolundan xəbərsiz və qafil olmamağa çağırırıq. Kişi və qadının münasibətləri tarixində hədsiz dərəcədə zülm və sitəmlərin olduğu şübhəsizdir. Quran onların ən dəhşətli şəkildə olan forması barədə söhbət açmışdır. Bununla yanaşı, tarixin başdan-başa təcavüz və zülümkarlıqla dolu olduğunu söyləmək olmaz.

məhəbbət kişinin vücudunda qoyulmuşdur. Qadının kişi cisminin güclülüyü müqabilindəki zəifliyi bu yolla aradan qaldırılaraq tarazlaşdırılmış və həmişə kişinin qadına elçi getməsinə səbəb olmuşdur (yəni, kişi qadının ayağına gedir).

Əvvəlki bəhsimizdə də sosioloqların dediyinə əsasən, istər “Matriarxat” (ana şahlıq) dövrü olsun, istərsə də “Patriarxat” (ata şahlıq), kişilərin qadının sorağınca getdiyini nəzərinizə çatdırmışdıq.

Alimlər kişinin qadından daha artıq şəhvətə malik olduğunu söyləyirlər. Amma islami rəvayət və hədislərdə kişinin yox, əksinə qadının daha şəhvətli olduğu bildirilmişdir. Bununla yanaşı, qadın kişi müqabilində şəhvətini cilovlaya bilmək və səbr etmək baxımından iradəli yaradılmışdır. Hər iki cinsin nəticəsi eynidir. Kişinin qadına nisbətdə qərizələr müqabilində zəif olduğu məlum olur. Bu xüsusiyyət qadına daimi olaraq kişinin arxasınca getməmək və ona tez bir zamanda təslim olmamaq imkanı verir. Amma əksinə, kişinin qadının arxasınca düşməsi və ona ehtiyac duyduğunu bildirərək bu yolda ilkin olaraq onun razılığını ələ gətirmək üçün addım atmasına səbəb olur.

Kişinin atdığı həmin addımlardan biri qadının razılığı və onun verdiyi qərara ehtiram göstərdiyini bildirmək üçün hədiyyə verməsi olmuşdur.

Görəsən, nə üçün erkək cins həmişə dişi cinsə sahib olmaq uğrunda bir-birilə rəqabət apararaq mübarizə etmiş, əksinə müxalif cins heç vaxt bu barədə öz hərisliyini nişan verməmişdir? Çünki erkək və dişi cinsinin malik olduqları rol və funksiya eyni olmamışdır. Erkək cinsdən olanlar həmişə tələbkar rolunu oynayırlar, amma dişi cins isə belə deyil. Onlar heç zaman erkək cinsin ardınca düşmür və özlərini qane və ehtiyacsız kimi göstərirlər.

Mehriyyə qadının həya və iffəti ilə eyni kökə malikdir. Yəni, fitri xüsusiyyətlərə əsasən, ehtiram və ləyaqətinin özünü kişiyə ucuz və müft satmamaq və onun ixtiyarında qoymamaqda olduğunu düşünür, başqa bir ifadə ilə desək, özünü naza qoyaraq şirin satır. Bütün bu xüsusiyyətlər qadının cismi zəifliyinə baxmayaraq, kişini öz ayağına qədər elçi gəlməyə məcbur

səh:179

etməsinə, kişilərin bir-biri ilə rəqabət aparmasına, özünü kişi üçün əlçatmaz edərək romantik bir eşqin yaranmasına, Məcnunların Leylilərin ardınca düşməsinə və evlilik məqamında kişinin sədaqəti kimi ondan peşkəş və müəyyən məbləğ (mehriyyə) almasına səbəb olmuşdur.

Bəzi vəhşi qəbilələrdə bir qıza talib bir neçə nəfər olduğunda onların “duelə” çağırıldığı da söylənilmişdir. Onlardan hansı biri digərinə qalib gəlsə və ya onu öldürsə, qalib olan həmin qızla evlənmək şansı qazanırdı. Bir müddət əvvəl, qəzetlərdə Tehrandakı bir qızın onunla evlənmək istəyən iki oğlanı duelə məcbur edərək öz yanında onların soyuq silahla bir-birinin canına düşməsinə səbəb olduğu çap edilmişdir. Güc və qüdrəti “qoluzorlu olmaq” hesab edən və kişi və qadın münasibətlərini tarix boyu kişilərin zülm və istismarı ilə əlaqələndirən kəslər zərif və zəif olan belə bir varlığın güclü və qoluzorlu insanları bir-birinin üzərinə saldığına inana bilmirlər. Amma azacıq belə olsa, xilqət və yaradılışın qadınların vücudunda yerləşdirdiyi xüsusiyyətlərlə tanışlığı olan kəslər bu cür məsələlərə heç də təəccüb etmirlər.

Qadının kişilərə təsiri həddən artıqdır. Qadınların təsiri kişinin onlara göstərdiyi təsirlərdən demək olar ki, qat-qat üstündür. Kişi özünün şücaət, qəhrəmanlıq, şəxsiyyət kimi xüsusiyyətlərini zərif və incə məxluq olan qadının həya və iffətinə, özünü naza çəkməsinə borcludur. Həmişə qadın kişinin islah edilməsinə çalışmışdır, kişi də cəmiyyətin. Əgər qadınlar öz həya və iffətlərindən keçərək kişi rolunu ifa etməyə çalışarlarsa, birinci zərbə elə qadının özünə dəyər və sonra kişilər öz kişiliklərini unudar və nəticədə, cəmiyyət dağılmağa başlayar.

Qadınlara tarixlər boyu öz şəxsiyyətini hifz edib qorumasını, kişilərin ardınca düşməməsini, kişiləriin isə onların ayağına elçiliyə gəlməsini təmin edən, özü uğrunda kişilərin bir-birilə rəqabət edərək ölənə qədər vuruşmaq məcburiyyətində qoyan, həya və iffəti qadının şuarı olaraq müəyyənləşdirən və öz bədənini kişidən gizlədərək özünü sirli nümayiş etdirməsinə səbəb olan qüvvə kişinin eşq və məhəbbətinin, onun şücaətli

səh:180

olmasının meydana çıxmasına, qadına sevgi və məhəbbət göstərməsinə, qadın müqabilində təvazökarlıq etməsi və öz çarəsizliyini bildirməsinə bais olmuşdur, eyni zamanda, həmin qüdrət evlilik zamanı kişini qadına “mehriyyə” adlı bəxşiş təqdim etməyə məcbur etmişdir.

Mehriyyə xilqət qanununda qoyulan və müəyyən edilən maddələrdən biridir və o, məxluqatın əli ilə həyata keçirilmişdir.

işlətmək mehriyyənin qadının ata və anasına deyil, xüsusən, onun özünə aid olduğunu bildirmək üçündür. Mehriyyə uşağa süd vermək, onu böyüdüb boya-başa çatdırmaq üçün qadına verilən muzd deyil. Üçüncüsü, نِحْلَةً (nihlə) sözünün istifadə edilməsi ilə qadına verilən mehriyyənin peşkəş və hədiyyə ünvanından başqa, heç bir məqsəd daşımadığı aşgarcasına bildirilmişdir.

alınması) qeyri-qanuni və qeyri-şəri münasibət və rabitələrdə də icra edilir və həmin məsələlər kişi və qadının bir-birinə nisbətdəki hislərinin bənzərlik təşkil etməməsindən qaynaqlanır.

etmişdir. Onun (mehriyyənin) mənəvi cəhətdən dəyəri maddi olan dəyərindən qat-qat artıqdır.

İslamda kürəkənin qayınata yanında evlənmək üçün müəyyən müddət çalışması - əvvəlki bəhslərdə həmin məsələ ilə bağlı sosioloqların söylədikləri nəzəriyyələri diqətinizə çatdırmışdıq - da qadağan edilərək ləğv olunmuşdur.

Kürəkənlərin qayınata yanında çalışmasının təkcə qız atasının onlardan fayda və mənfəətlər əldə etmək istəməsi ilə ölçülməməlidir. Bu məsələnin mədəniyyət və sivilizasiyanın inkişaf və tərəqqi etdiyi mərhələ ilə də əlaqə və rabitəsi olmuşdur və biz həmin məsələni sadəcə öz növbəsində kişilərə edilən zülm kimi qiymətləndirməməliyik. Hər halda, bu cür adət və ənənələrin qədim dünyada mövcud olduğunu inkar edə bilmərik.

Qurani-kərimdə həzrət Musa (ə) və Şüeyb peyğəmbər (ə) arasındakı macəranın nəql edilməsi dediyimiz məsələlərin cəmiyyətdə olmasını bir daha sübut edir. Həmin macəra belədir:

Həzrət Musa (ə) Misiri tərk etdiyi zaman Mədyən quyusuna gedib çatır və orada Şüeyb peyğəmbərin (ə) qızlarının qoyunlarını sulamaq üçün növbə gözlədiyini və digərlərinin buna riayət etmədiyini gördükdə, onlara quyudan su çəkir. Qızlar atalarının yanına qayıtdıqdan sonra baş verən əhvalatı ona danışırlar. Həzrət Şüeyb (ə) qızlarından birini Musanın (ə) arxasınca göndərir və onu öz evinə dəvət edir. Bir-biri ilə tanış olduqdan sonra, günlərin birində Şüeyb (ə) Musaya (ə) deyir: “Mən istəyirəm iki qızlarımdan birini səninlə evləndirim və şərtim sənin səkkiz il (və əgər istəsən, iki il də əlavə etməklə cəmi on il) mənim yanımdan qalıb işləməyindir. Musa (ə) şərti qəbul etdi və bu minvalla, Şüeybin (ə) kürəkəni oldu.”

Belə adətlər hələ o zamanlarda mövcud idi və o, iki məsələdən qaynaqlanırdı:

Birincisi, sərvətin olmaması məsələsi idi. Kürəkənin qadın və ya onun atası üçün göstərə biləcəyi xidmət sadəcə onlara işləmək idi. İkincisi, atanın öz qızına cehiz vermək adəti vardı. Sosioloqların dediklərinə əsasən, atanın qızına cehiz verməsi çox-çox qədimlərə gedib çıxır və onun yaşı qədimdir. Ata qızına cehiz verə bilməsi üçün kürəkəni icarə edir (əcir tuturdu).və ya ondan müəyyən miqdarda pul alırdı. Həqiqətdə,

səh:185

atanın pul alması qadın və onun xeyri üçün əməldə həyata keçirilən bir iş idi.

İslamda bu qayda ləğv edilərək aradan qaldırıldı. Beləliklə, atanın qızının mehriyyəsini, hətta, onun xeyrinə istifadə və sərf etmək məqsədilə belə olsa, özünə aid etmək haqqı yoxdur. Əslində, mehriyyəni istədiyi kimi məsrəf edə bilmək haqqına sahib olan şəxs qızın özüdür. Hədislərdə mehriyyənin bu cür məyyən edilməsinin İslamın mövcud olduğu zamanlarda rəva görülmədiyi də bildirilmişdir.

Cahiliyyət dövründə bir sıra digər adətlər də var idi ki, qadınların mehriyyədən məhrum edilməsinə səbəb olurdu. Həmin adətlərdən biri zövcənin irs aparılması idi. Bir nəfər vəfat etdiyi zaman onun övladları, qardaşı, atası və s. qohumları ondan sərvətini irs apardığı kimi, qadını da irs aparırdılar. Şəxs öldüyündə ya onun oğlu, ya da qardaşı onun qadının başqa biri ilə evləndirmək və bu yolla mehriyyə əldə etməkdə özünü haqlı və səlahiyyətli hesab edir və yaxud əvvəlki ərinin verdiyi mehriyyəyə əsaslanaraq və heç bir mehriyyə vermədən onu öz nikahına keçirirdi.

Quran qadının irs aparılması məsələsini ləğv edərək buyurur:

{یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ کَرْهًا}

“Ey iman gətirənlər, (ərləri ölmüş) qadınları zorla (cahiliyyət adətlərinə uyğun olaraq ərlərinin malları kimi) irs aparmağınız halal deyil.” (1)

Quran demək istəyir ki, ey iman gətirən şəxslər, varisləriniz olan qadınları özünüzə irs götürməyin. Onların sizin qadınınız olmağa meylləri yoxdur. Digər ayələrdə də Quranda oğulun atanın arvadı ilə evlənməsi qadağan edilmişdir, hətta, onlar azad şəkildə də bir-biri ilə evlənmək istəsələr də, buna icazə verilmir. Quranda belə buyurulur:

{وَلَا تَنْکِحُوا مَا نَکَحَ آبَاؤُکُمْ}

“Atalarınızın evlənmiş olduğu qadınlarla - (cahiliyyət dövründə olub) keçən istisna olmaqla - evlənməyin.”(2)

İslamda qadınların mehriyyəsinin aradan qaldırılmasına səbəb olan hər bir qanun ləğv edilmişdir. Məsələn, qadınından

səh:186

xoşu gəlməyən bir kişi ona əziyyət və işkəncə verirdi və onun bu işdə məqsədi qadına verdiyi mehriyyənin bir qismini, ya da hamısını geri almaq və qadını boşanma və talaqa razı salmaq idi. Quranda bu barədə buyururlur:

{وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَیتُمُوهُنَّ}

“(Eləcə də mehriyyə olaraq) onlara verdiklərinizin bir hissəsini (əllərindən) almaq üçün onları (ərləri olduğunuz qadınları), (itaətsizlik və zina kimi) aşkar və çirkin bir iş görmələri istisna olmaqla, sıxıntıda qoymayın (amma aşkar şəkildə çirkin bir iş görmüş olsalar onları halal yollarla sıxıntıda qoymaqla onlardan bir şey ala bilərsiniz). ”(1)

Qadına edilən zülmlərdən biri də kişi onunla evlənmək istədikdə, onun üçün həddən artıq mehriyyə verməsi, ondan kam aldıqdan və soyuduqdan sonra yeni bir qadınla evlənmək eşqinə düşməsi və bu yolda ona töhmət vuraraq zina və fahişəlikdə ittiham etməsi idi. Kişi beləliklə, talaqa can atır, onun heysiyyət və şərafətinə ləkə vurur və verdiklərini ondan geri almaq məqsədi ilə bu cür işlərə əl atırdı.

Bu məsələnin özü İslam dininin nəzərində mehriyyənin qadının vücudundan iqtisadi mənfəətlər xatirinə istifadə və onun istismar edilməsi üçün verilmədiyini bir daha sübut edir. Buradan İslamın özünəməxsus şəkildə mehriyyə sisteminin mövcud olduğu məlum olur. Bu mehriyyə sistemi və onun fəlsəfəsini digər mehriyyə sistemi ilə qarışdırmaq olmaz, eyni zamanda, həmin sistemlərə tutulan iradlar islami mehriyyə sisteminə şamil deyil.

cavab olaraq meydana gələrsə, bu məhəbbət müvəffəq və uğurlu olacaqdır. Əgər kişinin qadına qarşı sevgi alovu sönsə, bu zaman qadının da məhəbbəti bitəcəkdir. Qadının məhəbbəti bu növdən olan məhəbbətdir. Qadının vəfasız kimi tanınmasına səbəb olan məhəbbəti yuxarıda qeyd etdiyimiz məhəbbətin birinci növündən, amma vəfalı kimi tanınmasına səbəb olan eşqi ikinci növdəndir. Əgər cəmiyyətdə evlilik məsələlərinin daha da möhkəm olmasını istəyiriksə, Quranın dediyi üsullardan istifadə etməkdən başqa, çarəmiz yoxdur. Yəni, kişi və qadının hər birinə məxsus olan funksiyaları nəzərə almaq və fitri qanunlara riayət etmək lazımdır. Mehriyyə qanunu təbiətlə uyğunluq təşkil edir və kişinin qadına olan məhəbbətinin ilkin olaraq başladığını və qadının məhəbbətinin onun sevgisinə cavab verdiyini göstərir və beləliklə, kişi qadına ehtiram əlaməti kimi mehriyyəni hədiyyə ünvanında ona təqdim edir.

Bu səbəbdən, mehriyyə qanunu - təbiət tərəfindən müəyyən edilən ümumi bir nizamnamədir - kişi və qadın hüquqlarının bərabərliyi adı ilə ləğv edilib aradan qaldırılmamalıdır.

Diqqət etdiyiniz kimi, Quran cahiliyyət dövrlərindəki mehriyyə qanun və adətlərini tamamilə dəyişdirmişdir. İslamın gətirdiyi mehriyyə ilə əlaqədar qanunlar cahiliyyət qanunları deyildi ki, biz onun olub-olmaması arasında fərq qoyulmadığını söyləyə bilək. İslam mehriyyəni tamamilə aradan qaldıra və kişiləri onu verməkdən azad edə bilmək imkanına malik olmasına baxmayaraq, bu işi görməmişdir.

və dəyəri onun yaraşıq və gözəlliyinə görə fərqləndiyi kimi, qadının da dəyəri gözəllik, yaraşıq, imkanlı və fəqir olmasına görə dəyişiklik və fərqlərə malikdir. Bizim qanunvericilikdə xidmət göstərən cəsarətli və mərd məmurlarımız qadının qiyməti ilə bağlı on iki maddə müəyyən etmişlər. Həmin qanununların fəlsəfəsi pula əsaslanır və işin içində pul olmasa, evliliyin əsasları tab gətirməyərək dağılmağa məhkumdur.”

Əgər mehriyyə qanunları əcnəbilər tərəfindən təyin edilsəydi, görəsən, onda da bu qədər töhmət vuraraq iftira atardılarmı? Bəyəm, bir şəxs digərinə pul versə, bu, onu satın almaq mənasındadırmı? Belə olduğu təqdirdə, hədiyyə və peşkəş vermək adət-ənənəsini ortadan qaldırmaq lazımdır. Bizim ictimai qanunlarımızda mehriyyə ilə bağlı təyin edilən qanunlar Qurana əsaslanır və Quran mehriyyənin hədiyyə və peşkəşdən başqa, bir rola malik olmadığına açıq-aşkar işarə etmişdir. Eyni zamanda, İslam iqtisadi qanunları kişinin qadından öz mənafeyi üçün istismarçı şəkildə istifadə edə bilməyəcəyi şəkildə tənzim edilmişdir. Belə olduğu halda, mehriyyəni qadının qiymət və dəyəri adlandırmaq necə mümkündür?

Bəlkə də, siz demək istəyirsiniz ki, iranlı kişilər qadınlardan özlərinin iqtisadi mənafeyi üçün istifadə edirlər. Mən özüm də məsələnin bu cəhətini qəbul edirəm, amma bunun mehriyyə qanununa nə aidiyyatı vardır? Kişilər mehriyyə ödədikləri səbəbi ilə qadınlara hakim olduqlarını söyləmirlər. İranlı kişinin iranlı qadın üzərində hakim olmasının digər yönləri mövcuddur. İnsanları islah etmək yerinə, nə üçün fitrət qanunu məhv edib aradan qaldırmağa səy göstərirlər? Bu şəkildə söylənilən bütün sözlərdə bir məqsəd və hədəf yerləşdirilmişdir və həmin məqsəd iranlıların və şərqlilərin öz həyat fəlsəfəsi, insanlıq meyarları və yaşayış qanunlarını unudaraq əcnəbilərin xasiyyət və şəklini (formasını) özünə götürsün və Qərbin rahatlıqla uda biləcəyinə hazır olan bir tikəyə çevrilsin.

Xanım Manuçehriyan deyir: “Əgər qadın iqtisadi baxımdan kişi ilə eyni və bərabər səviyyədə olarsa, bizim onun üçün nəfəqə və mehriyyə ödəməyimizə nə ehtiyac vardır? Kişilər üçün belə məsələlər meydana gəlmədiyi kimi, qadınlar üçün də

səh:190

həmin məsələlər nəzərdə tutulmamalıdır.”

Əgər bu sözləri daha yaxşı şəkildə araşdırsaq, onun mənası “qadının iqtisadi azadlıq və istiqlaliyyəti olmadığı zamanlarda mehriyyənin verilməsi zəruri və ehtiyac duyulan idi, amma indi qadın (İslamın ona əta etdiyi kimi) iqtisadi azadlığa malik olduğu bir zamanda, mehriyyə və nəfəqəyə heç bir ehtiyac yoxdur” - olacaqdır. Adı çəkilən xanım mehriyənin fəlsəfəsini qadının aradan qalxmış olan iqtisadi azadlığı müqabilində verilən pul kimi başa düşmüşdür. Həmin şəxsin bu sözləri sözyləməzdən əvvəl, Qurandakı ayələrə müraciət edərək onun bu barədə nə demək istəməsini nəzərdən keçirməsi və ölkəmizdəki Qurana əsaslanan belə ali qanunların olduğunu düşünərək fəxr etməsi lazım gəlmirdimi?

“Qırx təklif” müəllifi “Günün qadını” jurnalının səksən doqquzuncu sayının yetmiş birinci səhifəsində cahiliyyət dövründə qadınların pis vəziyyətini xatırlatdıqdan sonra, İslamın qadına bu sahədə göstərdiyi xidmətdən danışaraq yazır: “Qadın və kişinin bərabər və müsavi şəkildə xəlq edilməsi səbəbi ilə onlardan birinin digərinə müəyyən məbləğ ödəməsi məntiqi və əqli dəlillərə sığmır, çünki kişinin qadına ehtiyacı olduğu kimi, qadının da kişiyə ehtiyacı vardır. Yaradan onların xilqətini bir-birinə ehtiyaclı şəkildə müəyyən etmişdir və onlar bu məsələdə bərabər hüquqlara malikdirlər. Belə olduğu halda, onlardan birinin digərinə müəyyən məbləğ ödəməsinin zəruriliyinə heç bir dəlil yoxdur. Amma qadına talaq vermək haqqının kişinin ixtiyarında olması və ehtiyaclarını ödəməkdə kişi ilə müştərək olmadığı üçün, ona ərinə etimad etmək və onun vasitəsi ilə maddi baxımdan təmin olunmaqda haqq qazandırılmışdır....”

Yetmiş ikinci səhifədə isə belə deyir: “İctimai qanunun 1133-cü maddəsində deyilən “kişi istədiyi bir vaxtda qadına talaq verib onu boşaya bilər” məsələsi islah olunaraq talaq vermək haqqı kişinin istəyinə şamil edilməzsə (aid olmazsa), mehriyyə məsələsi özünün var olmaq fəlsəfəsini əldən verərək itirəcəkdir.” Əvvəldə dediyimiz sözlərdən bu məsələlərin əsassız olduğu sübuta yetirilmişdir. Mehriyyənin əqli dəlillərə

səh:191

söykəndiyi və onun kiminsə dəyər və qiyməti olmadığı məlum məsələdir. Eyni zamanda, kişi və qadının bir-birinə nisbətdə bərabər hüquqlara malik olmadığı və xilqətin onları iki müxtəlif şəkildə yaratdığını da nəzərinizə çatdırmışdıq. Ən çox insanın diqqətini çəkən və onun söylədiyi ən əsassız məsələ mehriyyəni talaq müqabilində qadın üçün maddi vəsiqə kimi görməsi və İslamın mehriyyəni bu cəhətdən təyin etdiyini deməsidir.

Belə düşünən insanlardan “İslam kişiyə talaq haqqını nə üçün vermişdir ki, qadın maddi vəsiqəyə ehtiyac duysun?” - sualını soruşmaq lazımdır. Bundan əlavə həmin sözlərin mənası bu cürdür: “Peyğəmbərin (s) öz qadınlarına mehriyyə verirməsinin səbəbi onlara özü müqabilində maddi vəsiqə əta etmək idi və ya həzrət Əli (ə) və xanım Fatimənin (ə) evliliyində həzrət Əlinin (ə) o həzrətə mehriyyə verməsi onun fikrinin asudəliyi və əmin olması üçün idi.”

Əgər məsələ belədirsə, onda, nə üçün peyğəmbər (s) qadınlara çox savabı olduğundan, mehriyyəni kişilərə bağışlamaq tövsiyəsi edirdi? Bundan əlavə, qadınların mehriyyəsinin çox olmamasını da niyə tövsiyə edirdi? Görəsən, kişinin qadına mehriyyə adı ilə hədiyyə verməsi və qadının onu ərinə bağışlaması İslam peyğəmbərinin (s) nəzərində kişi ilə qadın arasında evlilik münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi və onların bir-birinə məhəbbətlərinin artmasından başqa, hansısa bir məna kəsb edirdimi?

Əgər İslamın nəzərində mehriyyə maddi vəsiqə rolunu daşıyırsa, onda, nə üçün o, asimani kitabda (Quranda)

وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ وثیقة

(vəsiqə) kimi deyil, əksinə {وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً} (hədiyyə) deyə buyurur? Bunlar bir kənara dursun, qeyd etdiyimiz müəllif mehriyyə adət-ənənəsinin İslamın əvvəllərində də indiki kimi olduğunu düşünmüşdür.

Günümüzdə mehriyyə daha çox zamin və öhdəçilik yönünə malikdir, yəni kişi müəyyən bir məbləği mehriyyə adı ilə əqd və sənədə əsasən öz öhdəsinə götürür və qadın da, adətən, onu evlilik müddətində kişidən tələb etmirdi. Amma müəyyən

səh:192

münaqişə və ixtilaflar (məsələn, talaq kimi) meydana çıxdığı zaman, istəyə bilərdi. Bu şəkildə olan mehriyyələrin maddi vəsiqə xüsusiyyətinə malik olması mümkündür. İslamın əvvəllərində qayda belə idi ki, kişi öhdəsinə götürdüyü mehriyyəni nağd olaraq ödəyirdi. İslamın mehriyyəni qadın üçün maddi vəsiqə ünvanında heç vaxt nəzərdə tutmadığını bir daha sizə xatırladırıq. Tarixdə İslam peyğəmbərinin (s) hansısa br qadını mehriyyəsiz olaraq kişinin nikahına keçirməyə razı olduğu görülməmişdir. Əhli-sünnə və şiə kitablarında bu barədə azacıq fərqlə aşağıdakı bir macəra qeyd edilmişdir: “Bir qadın Peyğəmbərin (s) xidmətinə yetişdi və camaatın arasında ayağa qalxaraq dedi: “Ey Peyğəmbər! Məni özünə qadın olmaq üçün qəbul et. Peyğəmbər (s) qadının bu sözləri qarşısında sükut edərək heç bir şey demədi və qadın yerində əyləşdi. Səhabələrdən olan bir kişi ayağa qalxdı və dedi ki, ey Allahın peyğəmbəri (s), əgər siz qəbul etmək istəmirsinizsə, mən onunla evlənməyə hazıram. Peyğəmbər (s) ondan mehriyyə olaraq nə verə biləcəyini soruşduqda, kişi heç bir şeyi olmadığını söylədi. Peyğəmbər (s) ona evə gedib mehriyyə üçün bir şey gətirməsini söylədi. Kişi evə gedib qayıtdıqda, heç nə tapa bilmədiyini o həzrətə bildirdi. Peyğəmbər (s) bir daha ona gedib evi araşdırmasını və sadə bir üzük belə olsa, onun kifayət edəcəyini tapşırdı. Həmin şəxs ikinci dəfə gedib gəldikdə, kor peşman heç nə tapmadığını, amma əynindəki libası mehriyyə olaraq verməyə hazır olduğunu dedi. Onu tanıyan səhabələrdən biri Peyğəmbərə (s) dedi ki, ey Allahın peyğəmbəri (s), Allaha and olsun, onun bundan başqa, paltarı yoxdur, mehriyyəni paltarının yarısı təyin edin. Həzrət belə olan halda hər ikisinin paltarsız qalacağını söyləyərək mümkün olmadığını bildirdi. Kişi öz yerində əyləşdi. Həmçinin, qadın da intizar halında, öz yerində oturmaqda idi. Məclis əhli başqa bir məsələ ilə maraqlanmaqda idi və bu uzun çəkdi. Həmin şəxs yerindən qalxıb getməyə hazırlaşanda Peyğəmbər (s) onu yanına çağırıb Qurandan bir şey bilib-bilmədiyini soruşdu. O, cavabında bir neçə bildiyi surənin adını çəkdi. Peyğəmbər (s) məsələnin həll edildiyini

səh:193

bildirərək qadını həmin kişinin əqdinə keçirdi və onunla şərt kəsdi ki, qadına Quranı öyrətsin. Kişi ilə qadın sevincək halda evlərinə getdilər. “Mehriyyə məsələsi başqa bir məsələdir və biz burada sözhbətimizi bitiririk.”

mülkiyyət hüququna sahib olmasa, ona xərclənən pullar qul və əsirə verilən nəfəqə, yaxud da yük daşıyan heyvanlara verilən ot-ələf misalındadır. Amma dünyada xüsusi qanunlar yaradılaraq qadının mülkiyyət hüququna sahib olmasını, ona kamil şəkildə iqtisadi sərbəstlik verməsini təmin etsə və eyni zamanda, ailə ehtiyaclarının ödənilməsində kişi ilə müştərək olmağı onun öhdəsindən götürsə, məcburən digər bir fəlsəfə nəzərdə tutulmalı və onun barəsində düşünülməlidir.

baş verdi? Avropa əhalisinin insanlıq hissiyyatları cuşa gəldi və onlar öz işlərinin ədalətsiz və zülümkarca olmasını başa düşərək belə bir addım atmaq məcburiyyətində qaldı? Bu sualın cavabını Vil Dorantdan eşidin. O, “Fəlsəfənin ləzzətləri” əsərinin yüz əlli səkkizinci səhifəsində “Səbəblər” adı altında bir bəhs açmış və orada qadının Aropadakı azadlığına geniş şərh vermişdir. Təəssüflər olsun ki, biz orada belə bir həqiqətlə rastlaşırıq: “Avropalı qadınlar öz azadlıqları və mülkiyyət hüquqlarına sahib olmalarını insanlara deyil, maşınlara (texnikaya) borcludur. və onlar avropalı kişilər müqabilində yox, böyük çarxlı və iri dişli maşınlar qarşısında təzim etməlidirlər. İngiltərədə qadına iqtisadi azadlıq verilməsinə səbəb fabrik və zavod sahiblərinin çox gəlir əldə etmək, amma az maaş vermək istəməsi olmuş və beləliklə, İngiltərə Milli Məclisində həmin qanun həyata keçirilmişdir.”

Vil Dorant deyir: “Görəsən, biz tarixdən də qədim və möhtərəm olan məsihilik qanun və adətlərinin tez sıradan çıxıb məhv olmasını hansı səbəblərlə əlaqələndirək? Ümumi səviyyədə bu cür dəyişikliklər texnikanın sayca çox olması maşınlı sənayenin inkişafı ilə həyata keçmişdir. Qadının azadlığı sənaye hərəkatının yaranması ilə meydana çıxmışdır... Bir əsr əvvəl, İngiltərədə kişilərin iş tapması həddən artıq çətin bir məsələ idi. Amma elanlarda kişilərdən öz qadın və uşaqlarını fabrik və zavodlara işçi kimi göndərmələri tələb olunurdu. Fabrik, zavod və sahibkarlar öz maddi gəlir və mənfəətlərini fikirləşməli və öz düşüncələrini dövlətin əxlaqi adət və ənənələri ilə məşğul etməməlidirlər. On doqquzuncu əsrdə fabrik sahibləri İngiltərədə vətənpərvərlər kimi tanınırdı. Qadının azadlığı barədə atılan ilkin addım min səkkiz yüz səksən ikinci ildə verilən qanun olmuşdur. Həmin qanuna əsasən, Böyük Britaniyadakı qadınlar indiyə qədər görülməmiş imtiyazlara malik oldular və artıq onlar əldə etdikləri gəlir və sərvəti özləri üçün saxlaya bilərdilər. Yəni, onlar mülkiyyət hüququna sahib olmuşdular. Bu yüksək səviyyəli əxlaq və məsihi qanununu “fabrik sahiblərinin avam şurası təyin etmişdi və onlar bu yolla ingiltərəli qadınları fabriklərə qədər çəkib

səh:196

gətirmək istəyirdilər. Həmin ildən indiyə kimi, qadınlar öz evlərində qalmayaraq fabrik və mağazalarda ömürlərini tələf və zay etməyə başladılar.”

Diqqət etdiyiniz kimi, İngiltərə fabrik sahibləri və sərmayədarları öz maddi mənafelərini təmin etmək məqsədi ilə bu addımı qadının xeyrinə atmağa məcbur olmuşlar.

Ayədə məqsəd kişi və qadınlar üçün qoyulan mirasda müəyyən mənfəətlərin olmasının bildirilməsidir. Bu ayənin vasitəsi ilə qadının irs apara bilmək haqqına sahib olması sübuta yetirilmişdir. Həmin məsələnin geniş və müfəssəl bir tarixçəsi vardır və biz Allahın izni ilə sonradan ona toxunacağıq.

Cahiliyyət dövründəki ərəblər qadına irs verməyə hazır deyildilər, amma İslam qadının irs aparmaq hüququna malik olduğunu sübuta yetirdi.

həm özü, həm də məişət ehyiyaclarını ödəməyi onun (qadının) çiyinlərindən götürmüşdür. İslamın nəzərində, insanlıq qərizələrinə əsasən, qadının sərvət toplamaq, onun qorunması və artırılmasına çalışmaq haqqının olması ilə yanaşı, həyat məcburiyətləri ona təziq göstərərək gözəllik və camalının - həmişə qadında olmalıdır - aradan getməsinə səbəb olmamalıdır.

Amma bizim bir sıra yazıçı və ziyalılarımızın bu tarixi həqiqətləri görməyə gözünün olmaması və onun fəlsəfəsi barədə düşünməməsi ilə nə etmək olar?!

onun üçün bir stəkan su gətirməsini əmr etmək haqqına sahib deyil? Eyni zamanda, necə malikdir ki, tabeçiliyində olan (qadın) hansı bir işi görsə, malikə deyil, onun özünə aid olur?

Kişi qadın üzərində necə malikiyyət (mülkiyyət) hüququna sahibdir ki, əgər qadın onun üçün hansısa bir işi yerinə yetirsə, qadın (əlbəttə, əgər istəyərsə) ondan muzd verməsini tələb edə bilər? Kişinin, hətta, qadından dünyaya gələn öz uşağına süd verməsini ondan tələb etmək haqqı yoxdur və qadın istəsə, bunun (süd vermənin) müqabilində ondan muzd ala bilər.

Bundan əlavə, əgər bir şəxs digərinin nəfəqəsi ilə dolanırsa, onda nəfəqə verən onun malikidirmi? İslamın və digər qanunların nəzərində, övladlar atanın və ya onların hər ikisinin nəfəqəsi ilə təmin olunmalıdırlar. Görəsən, bu qanunların mövcud olması ata və ananın uşaqların maliki olmasını deməyə əsas verirmi? İslami dünya görüşünə əsasən, ata və ana əgər fəqir olsalar, onları övladları təmin etməlidir. Bütün bu məsələlərdən İslamın ata və ananı övladın maliki kimi tanımadığını anlamaq olar.

Deyilənlərdən daha təəccüb doğuranı “nə üçün qadının əri öldüyündə və qadın iddə saxladığı müddətdə ona nəfəqə verilmir, halbuki, qadının belə zamanlarda ərinin puluna daha çox ehtiyacı vardır?” - kimi sözlərin söylənilməsidir. Elə bil, həmin müəllif yüz il əvvəllki Avropada yaşayır. Kişinin qadına nəfəqə verməsinin meyarı onun (qadının) ehtiyacllı olması deyil.

İslamın nəzərində, əgər qadın əri ilə həyat sürdüyü müddətdə mülkiyyət hüququna malik deyildisə, ərinin ölümündən dərhal sonra qadının vəziyyətinin dəyişməsi labüd idi. Amma qadına mülkiyyət hüququnun verilməsi qanununu nəzərə alaraq, kişi tərəfindən ehtiyacları təmin edilir və onlar öz sərvətlərini hifz edə bilirlər. Belə olduğu halda, onların münasibətləri aradan qalxdığı zaman, onun müəyyən müddət qədər bir daha nəfəqə almasına nə ehtiyac var? Nəfəqə kişinin qadına olan münasibətini zinətləndirmək üçündür. Həmin münasibətlər pozulduqdan sonra qadına nəfəqənin verilməsini davam etdirməyin heç bir zərurəti yoxdur.

səh:200

ehtiyaclarının ödənilməsinin kişinin öhdəsinə olduğunu demişdik. Qadının bu baxmdan (ehtiyacların təmini) heç bir məsuliyyəti yoxdur. Hətta, qadın ərinin sərvətinin neçə bərabəri qədər var dövlətə sahib olsa da belə, ailə ehtiyaclarının ödənilməsində iştirak etməyə məcbur deyil. Qadının bu məsələdə iştirakı istər pul xərcləmək baxımından, istərsə də işləmək cəhətindən olsun, sadəcə onun istək və meyilinə bağlıdır.

İslamın nəzərində qadının ehtiyaclarının ailə büdcəsinə daxil olması və kişinin öhdəsində qoyulmasına baxmayaraq, kişinin qadından iqtisadi cəhətdən faydalanmaq və onun əməyindən istifadə etmək haqqı yoxdur, yəni o, qadını istismar edə bilməz. Qadının nəfəqəsi bu cəhətdən kişinin öz valideynlərinə verdiyi nəfəqə kimidir və bəzi xüsusi hallarda övladların da öhdəsinə düşür və onlar bu vəzifələri yerinə yetirdikləri üçün sonradan valideyinlərindən hansısa hüquqları tələb etmək haqqına malik deyillər.

sahibinin malik olduğu heyvanlardan minik, yük daşıma və s. kimi məsələlərdə istifadə edə bilməsi üçün onlara xərc çəkmək məcburiyyətində qaldığını söyləyərək qadına kişi tərəfindən verilən nəfəqə qanununun nəzərdə tutulmasını da onun həyatda qala bilməsi üçün verilən bir məbləğ kimi dəyərləndirirlər.

Əgər kimsə bu məsələ ilə əlaqədar islami qanunlara həmlə edərək İslam qanunlarının qadına həddən artıq nəvaziş göstərdiyini və kişinin müft şəkildə qadının xidmətində durmasını təmin etdiyini və ailə ehtiyaclarını ödəməklə vəzifələndirdiyini söyləsə, onda, öz iradına hansısa bir forma və şəkil verə bilər, nəinki, İslam qanunlarına qadını himayə adı ilə irad tutduqda.

Həqiqətdə, İslam nə qadının xeyrinə və kişinin zərərrinə, nə də kişinin mənfəəti və qadının zərərinə hansısa bir qanunu təyin etməyi nəzərdə tutmamışdır. İslam nə kişi və nə də qadın üçün tərəfkeşlik etmir. İslam öz qanunlarında kişi və qadının, onların dünyaya gələcək övladlarının səadət və xoşbəxtliyini, başqa bir ifadə ilə desək, bəşər cəmiyyənin firavan həyat sürməsini nəzərdə tutmuşdur. İslam kişi və qadın, eyni zamanda, övladlar və bəşər cəmiyyətinin səadəti ilə bağlı xilqətin onlar üçün müəyyən etdiyi təbii və fitri qanunların gözdən qaçırılmamasını istəmişdir.

Dəfələrlə dediyimiz kimi, İslam dini öz qanunlarında kişinin ehtiyac və tələbat, amma qadının isə ehtiyacsızlıq məzhəri ünvanında nəzərdə tutulması qaydasına riayət etmişdir. O, kişini alıcı, qadını isə mal sahibi ünvanında tanıtdırmışdır. İslamın nəzərində kişi və qadının evliliyi və müştərək həyatlarında kişi bəhrələnən şəxs ünvanında göstərilmiş və bu cəhətdən də xərclərin ödənilməsi kişinin öhdəsinə qoyulmuşdur. Kişi və qadın bir-birinə məhəbbət göstərmək məsələlərində onların öhdəsinə təbii və fitri olaraq müxtəlif funksiya və rolların qoyulduğunu ununmamalıdırlar. Evlilik və izdivac kişi və qadının özlərini olduğu kimi nişan verdikləri zaman daha möhkəm və uzunömürlü olacaqdır. Nəfəqə ödənilməsinin kişinin ixtiyarında qoyulmasının digər bir səbəbi övlad dünyaya gətirmək çətinliyi və zəhmətinin təbii olaraq qadının vəzifəsi olması və onun öhdəsinə həvalə edilməsidir.

səh:203

Kişinin bu məsələdə təbi olaraq öhdəsinə qoyulan iş onun ləzzət almasıdır. Amma aylıq (menstruasya) xəstəliklərə (uşaqlıq və yaşlı vaxtdan başqa), hamiləlik dövrünün və uşağın dünyaya gətirilməsi çətinliklərinə dözmək məcburiyyətində qalan, uşağa süd verən və qayğı göstərən qadındır. Adı çəkilən işlərin hamısı qadının qüvvəsini azaldan və əmək fəaliyyətinin aradan qalxmasına səbəb olan işlərdir. Əgər qanun bu məsələlərdə qadını himayə etməyərək onu kişi ilə oxşar hüquqlara malik və ailə büdcəsini təmin etməyə vəzifəli olduğunu bildirsə, qadın üçün çox ağır və dözülməz problemlər meydana çıxar. Həmin məsələlər, hətta, heyvanlarda belə erkək cins tərəfindən dişi cinsin nəsil artırılması və zəiflik dövründə onların yemək və s. ilə təmin edilməsinə səbəb olmuşdur.

Bundan əlavə, kişi və qadın əmək fəaliyyəti, istehsal və iqtisadi məsələlər cəhətindən də oxşar şəkildə xəlq edilməmişdir. Əgər kişinin qadına qarşı biganə olması nəzərdə tutulsa və ona öz gəlirindən heç bir pul xərcləməsə, qadının kişi ilə bu məsələdə ayaqlaşması çox çətin olar. Qadının pula olan ehtiyacının kişilərinkindən daha artıq olduğunu da diqqətinizə çatdırmağı lazım bilirik. Bəzənib-düzənmək və zinət məsələlərinə üstünlük vermək qadın həyatının ən əsas hissəsini təşkil edir. Bir qadının öz gözəlliyinə xərclədiyi pulun miqdarı bir neçə kişinin özünə xərclədikləri qədərdir. Gözəlliklərinə diqqət etmək hissi onlarda, bir növ, əyləncə və istirahət xarakteri almağa başlamışdır. Kişilər əynindəki libas köhnə və nimdaş olana qədər onunla kifayətlənə bilirlər, amma qadınlar necə? Qadın üçün bir dəst libasın dəyəri onlara zinət və gözəllik verdiyi müddətə qədərdir və hətta, hansısa bir zinət əşyası onların nəzərində bircə dəfə istifadə edilməyə qabildir. Qadınların mal və sərvət ələ gətirmək qüdrəti kişilərinkindən çox aşağıdır. Lakin onların istehlak və məsrəfi kişilərdən qat-qat artıqdır.

Qadının qadın olaraq qalması onların şad, sifət cizgilərinə görə gözəl qalması və rahat və asudə yaşayışa malik olması, eyni zamanda, çox az çalışması deməkdir. Əgər qadın kişilər kimi səhərdən axşama qədər pul və qazanc dalınca qaçsalar,

səh:204

onların qururlarından əsər-əlamət qalmaz və zəhmət və əziyyətlərin kişilərin simalarında yaratdığı qırışlar onların da sifət cizgilərində görülərək müşahidə edilməyə başlayar.

Dəfələrlə fabrik və zavodlarda ağır zəhmətlərə qatlaşaraq məişət ehtiyaclarını ödəməyə çalışan qərbli qadınların şərqli qadınlar kimi həyat sürmək arzusunda olduqlarını deməsi eşidilmişdir. Asudə və asyişdə olmayan qadınların özünə diqqət edə bilməyərək kişi üçün şadlıq və sevinc gətirə bilmədiyi də aydın bir məsələdir.

Cəmiyyətdə ailə münasibətlərinin qorunması və kişinin məsləhətinə olan məsələlər qadının ağır zəhmət tələb edən işlərdən kənarda qalmasını tələb edir. Kişilər də ailənin onun üçün asayiş və yorğunluğunun aradan qaldırıldığı və çoldəki problemlərinin unudulmasına yardımçı olan bir yer olmasını istəyirlər. Əlbəttə, qadınlar bu məsələnin gerçəkləşməsi və çöldən evə gələn kişinin yorğunluğunun aradan qalxmasına çalışaraq səy etməlidirlər. Evə ayaq basaraq özündən daha çox yorğun olan qadınla üz-üzə gələn kişinin vay halına! Qadının asudə və rahatçılığı da kişi üçün əhəmiyyət kəsb edir.

Min bir zəhmətlə pul qazanan kişinin qadının israfçılığa yol verərək özünü bəzəməsi və istədiyi şeylərə xərcləməsi üçün pul verməsinə iki əlli razı olmasına səbəb olan məsələ onun öz ruhi asayiş və ehtiyaclarının ödənməsini qadında tapmasıdır. Kişi anlayır ki, Allah onun öz asudəliyi və xoşbəxtçiliyini qadın vasitəsi ilə təmin edir

{وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیسْکُنَ إِلَیهَا}

Sizin hər birinizi bir candan (atanızdan) yaradan və yanında rahatlıq tapması üçün zövcəsini də onun cinsindən xəlq edən odur) (1)

və bu istiqamətdə qadına və ailəsinə xidmət etmək və onları razı salmaqla öz səadətini də dolayı yolla əldə etmiş və bu minvalla, ailəsinə sevinc bəxş etmiş olur. Bu zəminədə məlum olan məsələlərdən biri həyat yoldaşlarından birinin ailədə digəri üçün ruhi qida rolunu oynaması, digərinin isə ailənin bütün çətinlik və problemələrini öz öhdəsinə götürməsinin zəruriliyidir və birinci

səh:205

məsələdə qadın, ikinci məsələdə isə kişi aparıcı rola malikdir.

Qadın maddi və iqtisadi cəhətdən kişiyə ehtiyaclı və kişi isə ruhi baxımdan qadına möhtac şəkildə xəlq edilmişdir. Qadın kişiyə istinad etmədən özünün maddi ehtiyaclarını - həmin ehtiyaclar bir neçə kişinin xərcini təşkil edir - heç zaman ödəyə bilməz. Bu baxımdan, İslam fəqət qanuni olan həyat yoldaşının həmin ehiyaclarının təmin edilməsi üçün kişini ona dayaq nöqtəsi təyin etmişdir.

Əgər qadın özünün istədiyi kimi, qanuni ərinə istinad etmədən yaşamağa və maddi ehtiyaclarını ödəməyə çalışsa, onda, başqa kişilərə söykənməlidir. Bu, təəssüflər olsun ki, günümüzdə nümunəsi həddən artıq görülən və getdikcə də artmağa başlayan bir məsələdir.

yenidən evlənməyin həyata keçirilməsini belə izah edərək deyir: “Qanuni şəkildə olan ikinci evlilikdə hamiləlik qanuni yolla qadağan edilir və boşanma hər iki tərəfin razılığı ilə həyata keçirilir və burada nəfəqə və uşaqlardan söhbət getmir.”

O, sözlərinə belə davam edir: “Orta təbəqədən olan və bəzənməyə pərəstiş edən qadınlar zəhmətkeş kişilərin bütün qadın cinsindən intiqam almasına səbəb olacaqlar. Evlilik və izdivac elə bir şəkil alacaq ki, artıq evlərdə öz gözəlliyi və bəzənməsi ilə məşğul olan hansısa bir bekar qadın tapılmayacaq. Kişilər qadınlarından öz ehtiyaclarını təmin etmək üçün çalışmalarını tələb edəcəklər.

Yeni dostcasına evlilik qadınların da hamilə olana qədər işləmələri hökmünün yaranmasına gətirib çıxaracaq. Burada da qadının azadlığını təkmilləşdirən bir məsələ var və o, bundan sonra qadının ömrünün sonuna qədər öz ehtiyaclarını özünün ödəmək məcburiyyətində qalmasıdır. Sənaye hərəkatının baş verməsi özünün qadınlarla bağlı rəhimsiz və qəddarcasına nəticələrini göstərməyə başlayır.

Qadın fabrik və zavodlarda öz əri ilə birlikdə çalışmalıdır, çünki evdə boş-bekar qaldığı müddətdə o, ərinin onun ehtiyaclarını təmin etmək üçün iki bərabər çalışmasına səbəb olur, bu baxımdan, o (qadın) da əri ilə eyni və bərabər vəzifələrə malik olmalıdır (yəni, onun kimi çalışmalıdır). “

Belə olan halda, kinayə və satira ilə deyirlər ki, “qadının azadlığı elə budur.”

iqtisadi azadlığı və onun kişilərlə bütün məsələlərdə bərabərlik əldə etməsi vasitəsi ilə gələcəkdə kişi evin artıq bir üzvü kimi tanınmağa başlayacaq və onu həmişəlik olaraq evdən (ailədən) çıxaracaqlar. Bu cür təfəkkürə malik olan kəslər dövləti atanın canişini olmsına dəvət edir və təklikdə ailə təşkil etmək və onun bütün məsuliyyətini öz öhdələrinə götürmək vəzifəsi ilə razılaşmayan qadınlara insan nəslinin kəsilməməsi üçün uşaqları dünyaya gətirməsinə görə, dövlətin onlara pul və maddiyyatla təmin etməkdə yardım etməsi təklifini irəli sürmüşlər. Yəni, ailə ehtiyaclarını təmin etmək əvvəlcə kişilərin ixtiyarında idisə, bundan sonra bu məsələ kişinin qadın üzərində mülkiyyət hüququna sahib olduğunu deyərək etiraz edənlərin istəyincə, dövlətin ixtiyarına keçir (indi də bu məsələdən dövlətin qadını öz mülkiyyətinə keçirdiyi məlum olur).

Kaş ki, bizim Allah tərəfindən əsası qoyulan və müqəddəs hesab edilən ailə məsələləri və münasibətlərini kor-koranə şəkildə pisləyən və onu dağıtmağa çalışan kəslər bir qədər uzaqgörən olmağı bacara və işlərin aqibətini düşünə biləydilər!

Bertrand Rassel “Evlilik və əxlaq” adlı kitabında “Ailə və dövlət” adlı bir fəslə yer vermiş və orada dövlət və mədəniyyətin uşaqlara göstərdiyi bəzi təsirlər barədə danışdıqdan sonra belə demişdir: “Atanın öz bioloji varlığını əldən verməsinə elə də bir şey qalmayıb... Atanın rədd edilməsində təsirli olan ən mühüm və güclü amillərdən biri qadınların maddi (iqtisadi) azadlığa təmayüllü olmasıdır. Səs vermə və seçkilərdə iştirak edən qadınlar, adətən, evli olmayanlardır və onların çətinlik və problemləri evli qadınlarınkı qədər də çox deyil. Onlar qanuni şəkildə imtiyazlarının olmasına baxmayaraq, rəqabətdə məğlubiyyətə düçar olurlar... Evli qadınların öz maddi istiqlaliyyətlərini qoruyub saxlaya bilmək üçün iki yolu vardır. Birincisi, onlar ya evlərində qalaraq əvvəlki məşğuliyyətlərinə davam etməlidirlər, yəni ya uşaqlarını saxlamaq və onlara qulluqla məşğul olmalı, ya da onları ödənişli olan uşaq bağçalarına təhvil verməlidirlər. Belə edildiyi təqdirdə, uşaq bağçalarının sayı getdikcə artacaq

səh:208

və uşaqların həmin yerlərdə qalmasının məntiqi nəticəsi bu olacaq ki, uşaq psixoloji baxımdan, həm analıq, həm də atalıq qayğısından məhrum olacaq. İkinci yol, cavan qadınlara müəyyən məbləğin ödənilməsidir və bu şəkildə onlar öz uşaqlarına qulluq edə bilərlər. Bu ikinci yol daha faydalıdır və qanuni şəkildə tənzimlənərək uşaqların müəyyən yaşa çatdıqları zamana qədər həmin məbləğ qadınlara ödənilməlidir. Bu qanun qadına kişinin təhqiramiz yardımını qəbul etmədən öz uşaqlarına baxmaq imtiyazı verir... Belə bir qanunun təyin edilməsi ilə ailədə əxlaqi cəhətdən mənfi reaksiyaların yaranmasına gətirib çıxara biləcəyi ehtimalının da gözlənilməs mümkündür. Qanun qadınların qeyri-qanuni olan uşaqlarına həmin məbləğin ödənilməməsini və ya qadının zina etməsi səbəbilə onun ataya verilməsini də müəyyən edə bilər. Belə olan halda, bölgə üzrə təyin olunmuş polis evli qadınlara nəzarət etməlidir. Bu məsələ əxlaqi baxımdan o qədər də xoşa gələn nəticələr verməyəcəkdir. Polisin bu cür nəzarəti aradan qaldırıla və qeyri-qanuni olan uşaqlara da həmin məbləğ ödənilə bilər. Belə olan halda, kişinin iqtisadi vəzifəsi işçilər təbəqəsində tamamilə aradan qalxacaq və onun qədir-qiyməti övladlarının yanında it və pişikdən artıq olmayacaq... Hazırda mövcud olan sivilizasiya və mədəniyyətlər analıq hislərinin zəiflədilməsinə yönəldilmişdir. Əlbəttə, inkişaf edən və dəyişikliyə uğrayan sivilizasiyanın qorunması üçün hamilə “qadına özünü təmin edə biləcək qədər pulun ödənilməsi” məsələsi meydana çıxacaqdır. Bu zaman, qadınların özlərinə analıqdan fərli olan hansısa bir məşğuliyyət seçməsinə gərək qalmayacaq və onlar bunu çox yaxşı qarşılayacaqlar. Bütün bunların fərziyyədən başqa, bir şey olmadığı məlumdur və mənim məqsədim qadınlarla əlaqədar baş verən hərəkatların miladdan öncə, kişinin qadın üzərindəki qələbəsini göstərən “Patriarxat” (ata şahlıq) ailəsinin dağılmasına səbəb olduğunu deməkdir. Qərbdə üzləşməli olduğumuz dövlətin kişinin yerini tutması məsələsi inkişaf və tərəqqi hesab edilir...”

Nəfəqənin ləğv edilməsi (həmin şəxslərin nəzərində qadının

səh:209

maddi istiqlaliyyətidir) yuxarıda deyilənlərə əsasən aşağıdakı nəticələri verəcəkdir:

Atanın ailədə süqutu və ya ən azı, onun nüfuzdan düşməsi və “Matriarxat” dövrünə qayıtmaq, atanın yerinə dövlətin canişin olması və qadınların kişilərdən deyil, dövlətdən nəfəqə alması, analıq hislərinin zəiflədilməsi və onun (analıq hislərinin) məşğuliyyət, əmək fəaliyyəti və sərvət kəsb etməyə çevrilməsi.

Deyilən nənicələrin ailənin və eyni zamanda, insanlığın tamamilə süqut etməsinə səbəb olduğu aydın məsələdir. Hər bir çətinlik həll edilə bilər, amma bir məsələ - ailənin səadəti və ondakı mənəvi ləzzətlərə malik xüsusiyyətlər bərpa edilməzdir.

Mənim məqsədim “görəsən, qadının kamil bir şəkildə iqtisadi azadlığı və ailə mühitindən kişinin xaric edilməsinin tərəfdarı olan şəxslər qadının nəsil artımındakı təbii funksiyasını da kişinin təbii rolundan fərqli olaraq ödəniş tələb etdiyini və dövlətin də bu məsələyə görə onlara müəyyən məbləğ ödəməli olduğuna etiqad bəsləyirlərmi?” - deməkdir.

Dünyanın əmək məcəlləsində bir kişi üçün nəzərdə tutulan əmək haqqı, haradasa, onun ailəsi və uşaqlarının ehtiyaclarını ödəməsinə kifayət edəcək miqdardadır. Yəni, dünyanın əmək qanunları qadının nəfəqə haqqının olmasını rəsmi olaraq tanıyır.

Bəşər hüququnun elan edilməsi ilə kişi və qadının eyni və bərabər hüquqlara malik olduğu bildirilsə də, kişinin qadına nəfəqə verməsi məsələsi bu hüquqlara zidd kimi göstərilməmişdir. Bundan əlavə, məclisdə bu qanunun ləğvi ilə bağlı təşəbbüs göstərənlər həmin məsələnin sona yetdiyini bilməlidirlər. Bütün islami qanunlara irticaçı gözü ilə baxan qərbə meyilli insanlar, görəsən, bəşər hüququnu da kişinin qadın üzərində mülkiyyətini təsdiqləyən bir qanun kimi tanıtdıra bilərlərmi?

Bəşər hüququnun iyirmi beşinci maddəsində belə yazılır: “İşsizlik, bədən üzvlərindən hansısa birinin əlil olması, xəstəlik, dul qalmaq, qocalıq və digər insan iradəsindən xaric olan məsələlər əgər insanın maaşının əldən çıxmasına səbəb olarsa, onların həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırılması üçün, dövlət tərəfindən təmin olunmaq haqları vardır.”

Həmin insanlar bu qanunların adını “bəşər hüququ” qoymuş və qadının ərini itirərək dul qalmasını onun maaş (qazanc) vəsiləsinin əlindən çıxması kimi tanıtdırmışlar. Yəni, dul qalmaq xəstəlik, əlillik, işsizlik və s. məsələlərlə yanaşı qoyulmuş və onlarla eyni səviyyədə tutulmuşdur. Görəsən, bütün bunlar qadına vurulan töhmət və ona qarşı edilən hörmətsizlik deyilmi? Əgər belə qanunlardan hansısa biri Şərqdə olsa, insanların buna etiraz səsi - belə hallar çox görülmüşdür - ucalaraq göyə qalxar.

Əlbəttə, təsirlərdən kənar qalan və məsələlərə ədalətli şəkildə yanaşan şəxslər xilqətin kişini qadın üçün maaş vəsiləsi kimi müəyyən etmədiyini, eyni zamanda, qadının dul qalmasının da əlindən mənfəətinin çıxması şəklində dəyərlindirmədiyini bilir. Amma ortada təbii olan bir məsələ var və o da, qadının kişiyə ehtiyaclı şəkildə xəlq edilməsidir. İslam qadına heç vaxt hörmətsizlik etməmişdir. Kişi qadın üçün dayaq nöqtəsi hesab edilir. Xilqət qanununda kişi və qadını bir-birinə daha möhkəm bağlamaq və ailə təməllərini davamlı etməkdən ötrü - bu məsələ səadət və xoşbəxtliyin əsas məsələsidir - kişi və qadın bir-birinə ehtiyaclı şəkildə yaradılmışdır. Qadın kişinin ruhi və mənəvi asayiş və dayaq nöqtəsi, eyni zamanda, kişi də

səh:211

qadının iqtisadi və maddi ehtiyaclarının təminatçısı hesab edilir. Bu iki müxtəlif formadakı ehtiyaclar qadın və kişini bir-birinə bağlayır və onlar arasında vəhdət yaradır.

səh:212

Onlar ailədə dünyaya gələn oğlan uşaqlarını öz xanədanlarından, amma qız uşaqlarını isa qadının ərinin ailəsindən hesab edirdilər və bu minvalla, sərvətin bir ailədən digərinə keçməsinə mane olurdular. Belə fərz etməklə, əgər qız irs aparmış olardısa, onun mirası sonradan övladlarına keçə və bu qayda ilə sərvətin digər ailələrə ötürülməsinə səbəb ola bilərdi.

Mərhum Musa Ümid “İran ictimai qanunlarında irs” adlı kitabının səkkizinci səhifəsində “qədimdə ailənin əsasını təbii münasibətlər deyil, din təşkil edirdi” - dedikdən sonra belə yazır: “Matriarxat (ata şahlıq) olan ailədə dini idarəçilik babanın öhdəsində olurdu və ondan sonra isə bu məsələlər həmin nəslin oğul övladlarının vasitəsi ilə davam etdirilirdi. Qədim insanlar nəslin qalıb davam edə bilməsinin kişilərlə bağlı olmasına etiqad bəsləyirdilər Oğul övladın dünyaya gəlməsinə səbəb olan ata öz dini əqidə və adətlərini, eyni zamanda, bəzi xüsusi dini duaları və odun (atəşin) qorunması məsələlərini oğluna öyrədirdi. Bu cür xüsusiyyətlət qədinm Yunan, Roma və Hind ailələrində də mövcud olmuş və onlar nəsil artırma məsələlərini kişilərə mənsub edir və qadını vasitəsiz olaraq öz ərinə və ya atasına şamil olduğunu deyirdilər.

Bu qədim adətlərin nəticəsində ailələrin kişilərə məxsus edilməsi məsələsi meydana çıxmışdır. Qadınlar dini idarəçiliyə malik olmadıqlarından, dini mərasimlərdə və ailənin digər hüquqi imtiyazlarından yararlanmaqda onların heç bir səhm və payları yox idi. Sonradan da miras və irs məsələsi meydana çıxdı və onlar bu minvalla, irsdən məhrum oldular.”

Qadının irsdən məhrum olmasında başqa səbəblər də mövcud olmuşdur, o cümlədən, qadının döyüşçülük baxımından zəifliyi məsələsi və bura şamil idi. Qədimdə sərvət məsələləri qəhrəman və cəngavərlik xüsusiyyətlərinə görə bölüşdürülürdü və belə xüsusiyyətlərə malik olan bir insan yüzlərlə zəif insandan üstün hesab edilirdi. Amma qadın özünün müdafiə və döyüşmək qabiliyyətinə malik olmadığına görə, onu irsdən məhrum etmişdilər. Cahil ərəblər də təbəqələşdirməçilik və qeyd etdiyimiz məsələlərə əsasən, qadına kişi ilə bərabər irs

səh:214

verilməsinin əleyhinə idi.

Quran ayəsi nazil olaraq qadına da irs verilməsini bildirdiyi zaman, ərəblər bu məsələyə həddən artıq təəccüb etdilər. Həmin ayə belədir:

{لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیبًا مَفْرُوضًا}

“Kişilərin ata, ana və yaxın qohumlarının qoyub getdiklərində payları vardır. Qadınların da ata, ana və yaxın qohumlarının qoyub getdiklərində payları vardır. (Mal istər) az olsun, istərsə də çox, müəyyən və vacib bir pay(dır). (Belə bir hökmün olması ağıl baxımından lazım və gərəklidir, onun miqdarı və necəliyi isə hər bir şəriətə uyğun surətdə vacibdir).”(1)

Qeyd edilmişdir ki, ərəbin məşhur şairlərindən olan Həssan ibn Sabit vəfat etdiyində, onun qadını və qız övladları qalmışdı. Amma onun əmisi oğlanları şairin irsindən bəhrələndilər, lakin onun qadın və qız övladlarına həmin mirasdan heç bir şey vermədilər. Onun xanımı peyğəmbərin (s) yanına şikayətə getdi. O həzrət Həssan ibn Sabitin əmisi oğlanlarını yanına çağırtdırdı. Onlar dedilər: “Qadınlar silah götürüb döyüşdə iştirak edə bilmirlər və biz onların yerinə vuruşur və onları müdafiə edirik. Bu səbəbdən, irs onlara deyil, bizə çatmalıdır.” Peyğəmbər (s) Allahın bu barədəki hökmünü onlara başa salaraq təbliğ etdi (onları bu işdən çəkindirdi).

digəri isə hansısa bir şıxsin ögey qızla evlənə bilməməsi idi. İslam bu adət və ənənələri də ləğv edərək aradan qaldırmışdır.

qadınlarından birini evlənmək üçün bağışlaması idi. Sasani mədəniyyətində geniş yayılan digər bir məsələ qadının hüquqi azadlığa malik olmaması, əksinə ər və atanın qadının malı üzərində geniş imtiyaz və hüquqlara sahib olması məsələsidir. Qız uşaqları on beş yaşına çatdığı zaman, ata və ya ailənin rəisi onu ərə vermək ixtiyarına malik idi, amma oğlanların evlilik yaşı iyirmi yaşdan hesab edilirdi.

Eyni zamanda, atanın razılıq məsələsi də burada əhəmiyətə malik idi və şərt hesab edilirdi. Ərə verilən qadın ata və ya ərindən hansısa bir irs aparmaq haqqına layiq bilinmirdi və onun ərlə bağlı seçim etmək ixtiyarı da yox idi. Qızlar yetkinlik yaşına çatdığında, əgər atası onu evləndirmklə əlaqədar səhlənkarlıq etsəydi, bu zaman onun  qızı istədiyi adamla evlənə bilərdi və bu halda da o, atasından irs aparmırdı. Kişinin ala biləcəyi qadınların sayında məhdudiyyət yox idi və yunan sənədlərində onların yüzə qədər qadınları olduğu da bildirilmişdir.

Sasanilər dövründə evlilik qaydaları - onların qədim dini abidələri hesab edilən zərdüştlük əsərlərində (Avestada) bildirilib - həddən artıq qarışıq hala malik idi və orada beş növ evliliyə işarə edilmişdir.

1. Ata və anasının razılığı ilə evlənən və ondan dünyaya gələn uşaqlar həm bu, həm də o dünyada qadına mənsubdur. Bu cür qadın “şah qadın” adlandırılırdı.

2. Ata və anasının yeganə övladı olan qadını “yeganə övlad” adlandırırdılar. Həmin qadın ailə qurub övlad dünyaya gətirir və o övladı ata və anasına verirdi ki, nəsillərindən gedən qızın (özünün) yerini tutsun. Belə qadına “şah qadın ” deyirdilər.

3. Əgər hansısa bir kişi yetkinlik yaşında ölsə və qadını olmasaydı (evlənməmiş olsaydı), onun ailəsi yad bir qıza cehiz verərək onu yad bir kişinin nikahına keçirirdilər və həmin qadını “ögey qadın” adlandırırdılar. Eyni zamanda, o hər nə qədər övlad dünyaya gətirsəydi, onların yarısı həmin dünyadakı insanların təfəkkürünə əsasən, ölən kişiyə şamil edilir və qalan hissəsi isə sağ olan qadının ərinə mənsub edilirdi.

4. Dul qalan və ikinci dəfə evlənmiş olan qadını “xidmətçi

səh:217

qadın” adlandırırdılar.

5. Ata və ananın razılığı olmadan evlənmiş olan qadın qadınlar arasında ən pisi hesab edilirdi. O qadın da atasından irs aparmırdı. Amma oğlan övladı olsa və yetkinlik yaşına çatsaydı, onda irs apara bilərdi.”

İslami qanunlarda irslə bağlı keçmiş zamanda olan heç bir çatışmamazlıq mövcud deyil. Hüquq bərabərliyi iddiasında olanların etiraz etdikləri məsələ İslamda qadının irsinin kişinin irsinin yarısı qədər olmasıdır. İslamın nəzərində oğlan iki qızın mirası bərabəri, qardaş iki bacının və ər də iki qadının irsi miqdarında mirasa malikdir. Təkcə ata və ananın irsi fərqə malikdir və əgər onların oğulu vəfat etsə və ondan miras qalsa, özləri həyatda olan müddətdə hər bir valideynə onun mirasının altıdabiri çatır.

İslamda qadının irsinin kişinin irsinin yarısı qədər təyin edilməsinin bir sıra səbəbləri vardır. Həmin səbəblər, onun nəfəqəyə, mehriyyəyə və s. məsələlərə malik olmasıdır. Bu xüsusi qanunlar onun irsinin kişinin irsinin yarısı qədər olmasına səbəb olur. Əvvəlki bəhslərdə də bildirdiyimiz kimi, İslam ailə münasibətlərinin qorunması, kişi və qadın arasındakı rabitələrin möhkmlənməsi və onlar arasında vəhdətin meydana gəlməsi üçün mehriyyə və nəfəqə məsələsinin zəruri olduğunu, eyni zamanda, həmin məsələlərinin evlilik təməllərinin möhkəmlənməsinə xidmət etdiyini bildirmişdir. Mehriyyə və xüsusən də, nəfəqənin ləğv edilməsi İslamın nəzərində ailə təməllərinin sarsılması və qadınların fahişəliyə sürüklənməsinə gətirib çıxaran amillərdir.

Qadına mehriyyə və nəfəqənin verilməsi zəruri olduğundan, o, ailə büdcəsinin azalmasına səbəb olmuşdur. Kişi mehriyyə və nəfəqə yükünü öz çiyinlərində daşıdığı üçün, irs məsələsində qadının mirası kişinin mirasının yarısı qədər təyin edilməklə həmin çətinliklər, bir növ, təlafi və bərpa edilmişdir. Beləliklə, qadına nəfəqə və mehriyyə verildiyi kimi, kişinin irsi iki qadının irsi qədər müəyyən edilmişdir.

səh:218

və çətinliyi aradan qaldırmaqdan ötrü, kişinin irsini qadının irsinin iki bərabəri miqdarında müəyyən etmişdir.

Deməli, işin içində sadəcə iqtisadi və maddi məsələlər yoxdur və bu baxımdan, “nə üçün bir tərəfdən qadının irsi azaldılır və digər tərəfdən də onu təlafi edirlər” demək olmaz.

və boşanmanın baş verməsinin qarşısının alınması yolları barədə düşünmək bir qayda halını almışdı. Bu səbəbdən talaq halları çox az müşahidə edilir və çox az ailələr bir-birindən ayrılırdı. Dünənki günlə bugünkü günün fərqi talaq və boşanma səbəbləri və sayının həddən artıq artmasıdır. Hazırda ictimai həyat elə bir şəkil və formaya düşüb ki, onda boşanma səbəbləri, ailələrin dağılması və təfriqə və münaqişələr artmağa başlamış və bu barədə alim və xeyirxah insanların fikir və düşüncələri indiyə qədər də təəssüflər olsun ki, bir nəticə verməmişdir. Gələcəkdə bu kimi məsələlərin daha da fəsadlı və təhlükəli bir şəkil alacağı qaçılmazdır.

“Günün qadını” jurnalının yüz beşinci sayında “Nyuz vik” (həftəlik xəbərlər) jurnalından “Amerikada talaq və boşanma” adlı maraqlı bir məqalə dərc edilmişdir. Həmin məqalədə belə yazılır: “Amerikada boşanmaq taksi tutmaqdan da asan bir məsələdir. Amerikadakı camaat arasında talaq və boşanma ilə bağlı olan iki zərbül-məsəl digər məsəllərdən daha çox məşhurdur. Həmin məsəllər belədir: “Kişi və qadın arasındakı ən çətin maddəli saziş və müqavilələr belə, talaq və boşanmadan daha yaxşıdır. Bu məsəli Migel De Servantes adlı bir şəxs dord yüz il əvvəl dilinə gətirmişdir. İkinci məsəl Sami Kahen tərəfindən XX əsrin ikinci yarısında söylənilmişdir. Həmin məsəl birinci məsəlin tamamilə əksinə olan bir şüar şəklindədir. O məsəldə deyilir: “İkinci eşq daha çox ürəyəyatandır.”

Məqalənin mətnindən ikinci məsəlin Amerikada öz işini görərək təsir qoyduğu anlaşılır. Çünki ardınca belə qeyd edilmişdir: “Talaq və boşanma ilğımı təkcə yeni evlənənləri deyil, əksinə daha əvvəl evli olan ər və arvadı özünə tərəf çəkməkdədir. Qeyd edək ki, Amerikada talaq və boşanmanın sayı ildə dörd yüz minə çatmışdır və onun qırx faizini on il və on üç faizini isə iyirmi illik evliliklər təşkil edir. Amerikada boşanan iki milyon qadının orta yaşı qırx beşdir. Talaq verilmiş qadınların altmış iki faizi ayrılan zaman, on səkkiz yaşdan az olan övladlara sahib olmuşlar. Ayrılan qadınlar, hıqiqətdə, xüsusi bir nəsli təşkil edir. Talaqdan sonra boşanamış qadınlar

səh:222

özlərini azad hiss edirlər. Amma orta və cavan yaşlı boşanmış qadınlar özlərini heç də şad və xürrəm hesab etmirlər.

Bu məsələni çoxlu sayda psixoloqlara müraciət edən, özünə qəsd edərərk intihara əl atan, içki və digər məsələlərə pənah aparan qadınların hallarından da anlamaq mümkündür. Boşanmış qadınlar arasında dörd nəfərdən biri içkiyə qurşanır və intihar edərək özünü öldürənlər isə evli qadınların üç bərabərini təşkil edir. Başqa bir ifadə ilə desək, məhkəmədən talaq almaq qələbəsi ilə xaric olan amerikalı qadın talaqdan sonrakı həyatın heç də özünün zənn etdiyi kimi, cənnətə bənzəmədiyini başa düşür. Təbii olaraq evlilik münasibətləri ilə möhkəmləndirilən həyatda bu cür səhvlərə yol verən və ayrılan qadınlar barədə yaxşı düşüncəyə malik olan və ikinci dəfə onlarla evlənmək istəyən insanlar həddən artıq azlıq təşkil edir. Belə qadınlara cəmiyyətdə yaxşı münasibət bəslənilməsi, onlara ehtiram edilməsi və hətta, qibtə edilməsi də mümkündür. Amma çətin ki, öz xoşbəxtliyini axtaran bir şəxs həmin səadəti bu qadınlarda görə bilsin.

Bu məqalələrdə kişi və qadın arasındakı talaq və boşanma hallarının yaranmasına anlaşılmazlıqlar, münaqişə və əxlaqi çatışmamazlıqların olmasının səbəb olduğu, yoxsa, digər məsələlərdən qaynaqlandığı barədəki suallara cavab verilərək belə bildirirlir: “Yeni evli olan cavanların boşanması amilinə anlaşılmazlıqları misal gətirsək, onda, köhnə evlilərin ayrılıq və boşanmasını necə izah edə bilərik?

Amerikada boşanmış qadınlara verilən imtiyaz və hüquqları təmin edən qanuna nəzər saldıqda, ayrılıq və talaq hallarının anlaşılmazlıq və uyğunsuzluqlardan meydana gəlmədiyi, əksinə tərəflərin həmin çatışmamazlıqlara tab gətirmək meyil və istəyinə malik olmadığı, daha çox ləzzət axtarışı və kam almaq ardınca olmasından yarandığı məlum olaraq anlaşılar.

Bizim əsrimizdə hamiləlik hallarının qarşısını almağa xidmət edən dərmanlardan istifadə edilməsi və qadınlarda cinsi həssasiyyətlərin artırılmasına çalışmaq qadınlar arasında cinsi ləzzət və istəklərin ödənməsinin ailə təməlləri və onun qorunmasından müqəddəm və öncə olması əqidəsinin meydana çıxmasına səbəb

səh:223

olmuş və şiddətlənmişdir. Bəzən uzun illərlə birlikdə yaşayaraq qəm və kədərlərini bir-biri ilə bölüşmüş ər və arvadları müşahidə etmək mümkündür ki, gözlənilmədən qadın onun maddi və mənəvi həyatında heç bir dəyişiklik olmadan (mənfi mənada) boşanmaq və talaq verilmək fikrinə düşür. Buna səbəb, onun dünənə qədər ailədəki eyni səviyyəli və yorucu məsələlərə tab gətirə bilmək dözümü və səbrinin olması, amma bu gün isə həmin məslələlərə dözə bilməməsidir. Amerikanın bugünkü qadınları dünənin qadınlarından daha artıq kam almaq axtarışı və ardıncadır, eyni zamanda, onlar uyğunsuzluq və çatışmamazlıqlara dözmək və səbir baxımından, öz nənələrindən də səbirsizdirlər.”

məsələni ailə təməllərinin möhkəmlənməsi və qorunmasından üstün tutmasından düşdüyünə görə, icazə verin bir qədər artıq bu barədə araşdırma apararaq Amerika qadınının nə üçün belə bir vəziyyətə düşməsi məsələsinə toxunaq. Bu məsələ sadəcə qadınla bağlı deyil, onun ictimai səbəbləri də mövcuddur. Amerika ictimai mühitinin ona belə bir ruhiyyə əta edərək zəminə yaratdığı aydın bir məsələdir. Avropaya meyilli olan iranlılar bizim qadınlarımızı da Amerika sayağı qadınların addımladığı bir yola sürükləmək istəyirlər. Əgər onlar belə bir işə iran cəmiyyətində əməli don geydirə bilsələr, şübhəsiz ki, İran qadınının taleyi və onun ailəsi də Amerika qadınlarının ailəsinin vəziyyətinə düşəcəkdir.

Həftəlik nəşr edilən qəzetlərdən birinin altmış altıncı sayında belə yazılmışdır: “İş elə bir yerə çatıb ki, faransızlar da amerikalıların hədlərini aşaraq lap ağ elədiklərini söyləmişlər. Fransanın məşhur qəzeti olan “Frans Sevar”da Kaliforniyadakı əksər bar və kafelərdə sinəsi və başıaçıq qadınların xidmətçi ünvanında işlədiyi qeyd edilmişdir. Qadınların sinələrini örtən geyimlərin olmaması Los Anceles və Kaliforniyada iş forması kimi qələmə verilmişdir. Nyuyorkda isə cinsi məsələlərə həsr edilmiş çılpaq qadınlarla bağlı filmlər translyasiya olunur. Həmin filmlərə də bu cür adlar qoyurlar: “Əxlaqla müxalif olan qızlar”, “Bir-biri ilə qadınlarını dəyişən kişilər”, “Heç bir şey geyinməyən qadın”, eyni zamanda, kitabxanalarının vitrinlərində qoyulmuş kitablarının cildində lüt qadın şəkili olmayanını tapmaq qeyri-mümükündür. Hətta, klassik kitablar arasında da bu şəkildə olanlar hədsiz dərəcədə çoxdur. Həmin kitabların adları belədir: “Amerikalı kişinin cinsi pozaları”, “Qərbli kişilərin cinsi həyatı”, “Yaşı iyirmidən aşağı olan cavanların cinsi vəziyyəti”, “Cinsi məsələlərdə yeni pozalar ən təzə məlumatlarla” Beləliklə, “Frans Sevar” qəzetinin redaktoru heyrət və təəccüblə özündən bu minvalla Amerikanın hara doğru irəlilədiyini soruşur və ardınca yazır: “Düzü, mən sadəcə bu məmləkətin millətinə acıyıram, çünki onlar özlərinə yaxşı bir əyləncə tapdıqlarını düşünür və bu sahədə it yiyəsini tanımır.””

Əgər amerikalı qadın öz cinsi ləzzətləri və kam almaq

səh:225

istəyini ailə və ərindən üstün tutursa, bu məsələdə tənha həmin qadının özü müqəssir deyil, Amerika mühiti və onun bu zəminədə göstərdiyi fəaliyyət ailə təməllərinin sarsılmasına və onun müqəddəs dayaqlarının çökməsinə gətirib çıxarmışdır. Görəsən, uzaqgörənlər bizim əsrimizdə günbəgün artan talaq amilləri və ailələrin dağılması barədə düşünür və bu məsələlərin artma səbəbi ilə maraqlanırlarmı? Belə şəxslər bir tərəfdən boşanma amillərinin artmasına səbəb olur və digər tərəfdən də onun qarşısını qanunla almaq istəyirlər. Bu məsələlər insanları düşündürən məsələlər olmalıdır.

nəzərdə tutulsa, bu, hansı formada həyata keçirilməlidir. Bu qanun təkcə qadına, yoxsa, kişiyə şamil olmalıdır, yaxud onların hər ikisinə? Eyni zamanda, onu kişi və qadın üçün eyni şəkildə nəzərdə tutmalıdırmı? Yəni kişi və qadının evlilik əhatə dairəsindən xaric olması bərabər şəkildə olmalıdırmı? Bu barədə ümüumilikdə beş dənə nəzəriyyəni sizin diqqətinizə çatdıra bilərik. Həmin nəzəriyyələr belədir:

1. Talaqa əhəmiyyət verilməməsi və bu barədə qanun və əxlaqi qeyd və şərtlərin nəzərə alnmaması.

Evlilik məsələlərinə sadəcə cinsi ehtiyacların ödənilməsi kimi baxan, ailə məsələlərinə cəmiyyətdə əhəmiyyət verməyən, həmçinin, evliliyin tez bir zamanda yenilənməsini düşünən və daha çox ləzzətlər almaq ardınca olan kəslər bu fərziyyənin tərəfdarıdırlar. “İkinci məhəbbət və eşq daha çox ürəyə yatandır” - deyən şəxs, şübhəsiz ki, belə fərziyyəni təsdiqləyəcəkdir. Bu formada irəli sürülən fərziyyədə həm ailə münasibətlərinin cəmiyyətdəki dəyəri unudulmuş, həm də ailə və evliliyin davam etməsi, kişi və qadın arasındakı səmimiyyətlərin yaranması və onların vahid bir ruh kimi formalaşmasından yaranan səadət və xoşbəxtlik görməzdən gəlinmişdir. Bu fərziyyə həmin zəminədə mövcud olan ən pis və nalayiq fərziyyələrdən biridir.

2. Evlilik və izdivac müqəddəs bağlılıq, ruh və qəlblərin vəhdəti olması səbəbi ilə bu bağlılıq həmişəlik olaraq qorunub saxlanılmalı və talaq və boşanma məsələsi ictimai həyatdan silinib aradan qaldırılmalıdır.

Evlilik münasibətləri ilə bir-birinə bağlanan ər və arvad onları ölümdən başqa, heç bir şeyin ayıra və aralarında fasilə sala bilməyəcəyini başa düşərək anlamalıdırlar. Bu fərziyə katolik kilsəsinin əsrlərdən bəri tərəfdar olduğu və heç bir yolla aradan qaldırılmasına razılaşmadığı fərziyyədir. Həmin fərziyyənin tərəfdarları dünyada sayca azalmaq üzrədir.

Hazırkı dövrdə həmin məsələlərə İtalya və İspanya katolikləri istisana olmaqla, heç kəs əməl etmir. Son zamanlarda qəzet və jurnallardan İtalyada da qadın və kişilərin fəryad səsi ucalaraq talaq və boşanma qanununun rəsmi şəkildə tanınmasını

səh:227

tələb etdiklərini və onların müvəfəqiyyətsiz və uğursuz evliliklərə son qoyaraq həmin evlilikləri davam etdirməməyi düşündüklərini oxuyuruq.

Bir müddət bundan öncə, “Əsr” qəzetində “Deyli ekspress” qəzetindən “İtalyadakı qadının evliliyi onun qula çevrilməsidir” adı altında bir məqalə tərcümə edilmişdir. Həmin məqalədə İtalyada talaq və boşanma qanununun olmaması səbəbindən əksər insanların qeyri-şəri və qeyri-qanuni olaraq cinsi münasibətlərlə məşğul olduğu yazılmışdır. Eyni zamanada, İtalyadakı insanların hal-hazırda həyatlarının günahla keçdiyi və talaq qanunu olmadığından, qeyri-qanunu münasibətlərə düçar olduqları da həmin məqalədə qeyd edilmişdir. Qəzetdə “Feyqar” qəzetinə istinad edilərək İtalyadakı insanların talaq və boşanma olmaması səbəbi ilə böyük bir çətinliklə üzləşməli olduqları yazılmışdır. Bildirilmişdir ki, ölkə əhalisinin əksəriyyəti ölkəni tərk edərək başqa yerlərə gedir.

İtalya təşkilatlarından biri son zamanlarda qadınlardan talaqın icra edilməsinin din və məzhəblə ziddiyyət təşkil edib-etmədiyi barədə öz nəzərlərini bildirməsini istəmişdir. Qadınların doxsan səkkiz faizi bu suala mənfi cavab vermişdir. Yəni, din və onların məzhəbi ilə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Katolik kilsələri isə evliliyin sabit qalması məsələsində israr edərək öz nəzərində təkid edir və hətta, bunun üçün çoxlu dəlillər də gətirir.

Evlilik münasibətlərinin müqəddəs olması məsələsində heç bir şübhı yoxdur, amma bu, o zaman keçərlidir ki, həmin münasibətlər hər iki tərəf arasında sabit və qorunmuş olaraq qalsın. Bəzən kişi və qadın arasında ailədə elə hallar yaranır ki, onların bir-biri ilə razılıq və saziş əldə etməsi qeyri-mümükün olur.

Bu cür vəziyyətlərdə qanunun zoru ilə kişi və qadını bir-birinə bağlayaraq həmin münasibətlərinin adını evlilik qoymaq olmaz. Kilsə düşüncə və nəzəriyyəsinin məğlubiyyətə düçar olacağı qəti bir məsələdir. Katolik kilsəsinin öz nəzəriyyələrini yenidən diqqətdən keçirməyə məcbur olacağı qaçılmaz bir həqiqətdir və bizim bu barədə bundan daha artıq bəhs etməyimizə gərək qalmır.

3. Bu fərziyyədə qadının heç bir şəkildə talaq vermək

səh:228

haqqına malik olmadığı və əksinə, kişinin bu haqqa sahibliyi barədə söhbət açılır. Qədim dünyada bu cür düşüncələr vardı, amma hazırkı dünyada həmin fərziyyənin tərəfdarlarının olmasını güman etmirik və bu barədə həddən artıq bəhs etməyə ehtiyac duyulmur.

4. Evlilik və izdivacın müqəddəs olmasına baxmayaraq, talaq və boşanma məsələsi evli olanların hər biri üçün mümkün olmalıdır. Eyni zamanda, onların bu labirintdən çıxış yolları da eyni şəkildə və eyni cür nəzərdə tutulmalıdır.

Kişi və qadın hüquqlarının oxşar və bənzərliyi iddiası edərək ona səhvliklə “hüquq bərabərliyi” adını qoyan şəxslər bu fərziyyənin tərəfdarıdırlar. Bu dəstədən olanların nəzərində qadın üçün nəzərdə tutulan bütün məsələlər eynilə də kişi üçün olmalı və bunun əksinə olan şəraitdə qadına zülm və haqsızlıq, həmçinin, ayrı-seçkilik edilmişdir. Yəni, kişi üçün boşanma haqqı necədirsə, qadın üçün də o cür olmalıdır.

5. Evlilik və icdivac müqəddəs və ailə münasibətləri ehtirama layiq, amma boşanma və talaq nifrət doğuran olduğu üçün, cəmiyyət ayrılıq və boşanmalara səbəb olan məsələlərin qarşısını almağa çalışmalıdır. Bununla yanaşı, qanun müvəffəqiyyətli olmayan evliliklərdə boşanma məsələsini mane olmamalıdır. Kişi və qadın üçün nəzərdə tutulan yollar açıq olmalıdır. Diqqət etmək lazımdır ki, talaq və boşanma ilə əlaqədar kişi üçün müəyyən edilmiş yollar qadın üçün təyin ediləndən fərqlidir, çünki onlar oxşar və bənzər olmayan hüquqlara malikdirlər. Bu, İslamın qəbul etdiyi və müsəlman ölkələrində kamil şəkildə deyil, naqis olaraq həyata keçirilən qanundur.

ölkələrdə də insanlar ailə münasibət və təməllərinin möhkəm və davamlı olmaması, eyni zamanda, getdikcə talaq və boşanma sayının artmasından meydana gələn xoşagəlməz hadisələrdən gileylənərək şikayət edirlər və onların fəryadı asimana qalxır. Talaq haqqının sadəcə kişilərə verilməsindən şikayətlənənlərin etirazı iki istiqamətdədir:

1. İllərlə eyni bir qadınla birlikdə yaşayan alçaq və namərd (nanəcib) kişilərin ikinci bir qadın sevdasına düşərək ona ömrünü-gününü, sağlamlığını fəda edən və ailəsinə bağlı olan qadınlara onların heç vaxt gözləmədiyi bir şəkildə talaq vermək istəməsi və bu məsələni məhkəməyə qədər gedib çıxması.

2. Boşandıqdan sonra yenidən bir araya gəlmələrinə ümid bəsləyən qadınların ümidini boşanmış kişilərin üzməsi və buna onların etirazı.

Adətən, həyatda ər və arvad arasında elə bir münaqişə və xüsusi anlaşılmazlıq yaranır ki, islahedici işlərin heç biri bu məsələdə fayda və nəticə vermir və həmin münaqişələr onlara hakim kəsilir ki, bu zaman onlar əməldə bir-birindən ayrı şəkildə həyat sürməyə başlayırlar. Təbii olaraq, belə bir şərait və vəziyyətdə onların hər ikisi əməldə qırılan münasibətlərin qanuni şəkildə də bitməsini və sona çatdırılmasını düşünür və həm kişi, həm də qadın digər şəxslərlə evlənməyi düşünür. Amma bəzi şəxslər qadınla qəddar şəkildə rəftar edərək ondan ayrılmır və onun ömür boyu əzab-əziyyət çəkməsinə səbəb olaraq, Quranın təbiri ilə desək, asılı vəziyyətdə saxlayır.

Müsəlmanlıqdan heç bir nəsib almamış və payı olmayan, özlərini müsəlman kimi göstərən həmin kişilərin bu cür əməl və münasibətləri islami qanunlarla dərindən tanış olmayan və ruh və qəlblərinə hələ sirayət etməmiş kəslər şübhəyə düşür və elə hesab edirlər ki, İslam qadınla bu cür rəftar etməyə icazə verir və İslamın istədiyi də elə budur.

Ona görə də həmin şəxslər təccüblə belə sual verirlər: “Görəsən, İslam dini həqiqətən də, kişiyə bəzən qadına talaq vermək, bəzən də onu boşamamaqla öz şəri hüquq və ixtiyarından bu cür istifadə edərək qadına işkəncə və əzab-

səh:230

əziyyət verməsinə razı olmuş və icazə vermişdirmi? Bəyəm, bu cür işlər zülm deyilmi? Əgər zülm deyilsə, bəs onda, zülm nə olan şeydir?! Siz İslamın hər hansı bir forma və şəkildə olursa olsun, zülmlə müxalif olduğunu və onun bütün işləri haqq və ədalətə əsasən tənzimlədiyini demirsinizmi? Əgər bu zülmdürsə və İslam da zülmə qarşı şıxırsa, bir deyin görək, bunun qarşısını almaq üçün İslam dini hansı tədbirləri nəzərdə tutmuşdur?”

Bu işin zülm olmasında heç bir sözümüz yoxdur. Sonrakı bəhslərdə diqqətinizə çatdıracağıq ki, İslam bu barədə düşünmüş və həmin məsələni başlı-başına buraxmamışdır. Amma bizim ondan qafil olmamağımızı gərəkdirən bir məsələ də var və o, həmin problemlərin qarşısını alma yollarının hansı olmasıdır. Belə problemlərin meydana çıxmasına sadəcə talaq və boşanma qanunu səbəb olmuşdurmu və biz qanunda dəyişiklik etməklə onun qarşısını ala bilərikmi? Yoxsa, qanunun da onların qarşısını almaqda aciz olduğu üçün, biz bu zülm və sitəmlərin kökünü başqa yerdə axtarmalıyıqmı? İslamla cəmiyyətin digər qanunları arasında olan fərqlər cəmiyyətdəki qanunların həmin məsələlərin həll edilməsində kifayət etdiyini düşünməkdir, halbuki, İslamın nəzəri belə deyil.

İslamın nəzərində qanunlar quru və sadə münasibətlərdən söhbət gedən zaman təsirli ola bilir, amma iş hissiyyat, qəlb və atifə ilə bağlı məsələlərə gəldikdə, başqa vasitələrdən istifadə edərək faydalanmaq lazımdır.

Biz İslamın qanunların təsirli ola biləcəyi yerlərdə ondan kamil şəkildə istifadə edərək bu zəminədə səhlənkarlığa yol vermədiyini sübuta yetirəcəyik.

boşayan şəxsləri özünə düşmən bilir.

“Üsuli-kafi”də belə yazılır: “Peyğəmbər (s) kişilərin birindən qadını ilə münasibətlərinin necə olduğunu soruşduqda, o, öz arvadını boşadığını söyləyir. Peyğəmbər (s) ona deyir ki, qadın sənin xoşuna gəlməyən bir iş görmüşdürmü? O, “heç bir xoşagəlməz iş görməmişdir” - deyə cavab verir. Həmin hadisədən bir müddət keçdikdən sonra peyğəmbər (s) yenə onunla rastlaşaraq yenidən evlənib-evlənmədiyini soruşur. Kişi müsbət cavab verir. Başqa bir vaxt da ondan qasınla münasibətlərinin necə olduğunu sual verdikdə, həmin şəxs o qadını da boşadığını deyir. İslam peyğımbəri (s) “o qadından da nəsə pis bir iş görmüşdünmü?” - deyə soruşduqda, həmin kişi deyir ki, xeyr, heç bir pis iş görməmişdi. Həmin hadisədən də bir müddət kecdikdən sonra o kişi üçüncü dəfə evlənir. Peyğəmbər (s) ona bu dəfə də həmin sualları verdikdə, onun cavabı mənfi olur. O həzrət “ürəyi istədiyi zaman ərini və ya arvadını dəyişən kişi və qadınları Allah özünə düşmən bilir və onlara lənət göndərir” - deyə söyləyir.”

Günlərin birində peyğəmbərə (s) Əbu Əyyub Ənsarinin öz xanımı Ümmü Əyyubu boşamaq istədiyini bildirirlər. Əbu Əyyub Ənsarin yaxşı tanıyan o həzərət onun bu hərəkətinin düzgün bir dəlilə əsaslanmadığını bildiyindən deyir: “Ümmü Əyyubu boşamaq böyük günahlardandır. “Eyni zamanda, peyğəmbərin (s) “Cəbrayıl mənə qadınlar barədə o qədər sifariş etdi ki, elə bildim, fahişəlik kimi bir günaha mürtəkib olmaqdan başqa, onlara talaq vermək cayiz deyil.” - kimi buyurduğu da bildirilmişdir. İmam Sadiq (ə) peyğəmbərdən (s) belə bir hədis nəql edir: “Allah yanında evlilik münasibətləri olan evdən daha sevimli bir şey və həmin münasibətlərli talaqla qırmaqdan da ən qəzəbləndirici bir şey yoxdur.”

Digər bir hədisdə imam Sadiq (ə) buyurur: “Quranda talaq və boşanma barədə təkrar olaraq bəhs etmək və onu diqqət mərkəzində saxlamağın özü də Allahın ayrılığı sevmədiyini və onu düşmən tutduğunu göstərir.”

Təbərsi “Məkarimul-əxlaq” əsərində peyğəmbərdən (s)

səh:232

onun belə buyurduğunu nəql edir: “Evlənin, amma talaq verməyin, çünki bu işdən ilahi ərş lərzəyə gəlir.”

İmam Sadiq (ə) buyurur: “Allah dərgahında halal olan şeylərdən talaq kimi mənfur və Allahın qəzəbinə səbəb olacaq bir şey yoxdur. Allah-taala çox talaq verib boşanan camaatı özünə düşmən bilir.”

Bu rəvayətlər təkcə şiəyə aid deyil, eyni zamanda, əhli-sünnə də buna oxşar rəvayətləri nəql etmişlər. Əhli-sünnə alimi Əbu Davudun “Sünən” əsərində İslam peyğəmbərindən (s) belə bir hədis nəql edilir:

ما احَلَّ اللاهُ شیإً ابغض الیه من الطلاق

“Allah-taala talaq kimi heç bir şeyi eyni zamanda qəzəblənəcəyi şəkildə halal etməmişdir.”

Fars şairi Mövləvi də peyğəmbərin (s) həmin hədisinə özünün məşhur dastanı olan “Musa və Şaban” əsərində işarə etmişdir. Din rəhbərlərinin əməllərində müşahidə edilən məsələlər onların imkan daxilində talaq və boşanmadan çəkindikləri və bu cür hadisələrin onların həyatında nadir hallarda baş verməsidir. Eyni zamanda, həmin məsələləri həyata keçirdikləri zaman, onların tutarlı əqli və məntiqi dəlilləri olmuşdur. Məsələn, imam Baqir (ə) bir qadınla evlənir və ondan çox xoşu gəlmiş olur. Amma günlərin birində həmin qadının Əli ibn Əbu Talibə (ə) düşmənçilik və nifrət bəsləyən nasibilərdən olduğunu və qəlbində o həzrətə qarşı kin saxladığını başa düşür və bu səbəbdən, onu boşayır. İmamdan onu çox sevdiyi halda, nə üçün talaq verdiyini sorduqları zaman, o həzrət belə buyurur: “Mən istəmədim ki, cəhənnəm atəşindən bir parça od mənim kənarımda olsun.”

çoxlu sayda talaq verməsi məsələsidir. Bu şayiələr o həzrətin vəfatından bir əsr sonra yayıldığı üçün, imam Həsənin dostları və ona məhəbbət göstərən kəslər həmin məsələyə heç bir tədqiqat və araşdırma aparmadan iman gətirmişlər. Halbuki, bu cür məsələlərin həyata keçirilməsi İslamın nəzərində nifrət və ikrah yaradandır, eyni zamanda, bu cür işləri görmək piyada halda həcc ziyarətinə gedən, iyirmi dəfədən artıq bütün malını iki hissəyə ayıraraq yarısını özünə götürüb digər qismini fəqirlər arasında paylayan və pak və tahir olaraq imamət məqamına layiq imam Həsən (ə) kimi insanlara mənsub deyil, əksinə əyyaş və qəflətə düçar olan şəxslərə şamil və yaraşandır.

Bildiyimiz kimi, xilafət Əməvilərin əlindən Abbasilərin əlinə keçdiyi zamanlarda imam Həsənin (ə) övladları və nəvələri onlarla iş birliyinə girmişlər, amma imam Hüseynin (ə) övladlarından heç biri - onların başında həmin vaxtlarda imam Sadiq (ə) dururdu - həmin sülalələrlə saziş və razılığa gəlməmişdir. Abbasilər əvvəlcə imam Həsənin (ə) nəslindən olanlar müqabilində təslim və onlara tabe olslar da, işin sonunda xəyanətə əl ataraq onların bir qismini qətl, bir qismini də həbs etməklə aradan apara bilmişlər.

Abbasilər öz siyasətlərini həyata keçirmək və irəlilətmək üçün imam Həsənin (ə) övladları əleyhinə təbliğatlar aparmağa başladılar. Bu cəhətdən, onlar peyğəmbərin (s) əmisi olan Əbu Talibin müsəlman deyil, kafir olduğunu və bu şəkildə də dünyadan getdiyini, amma Abbasın isə müsəlman olduğunu və müsəlman olaraq da vəfat etdiyini deyirdilər. Belə olduğu halda, onlar “biz peyğəmbərin (s) müsəlman olan əmisinin övladları olduğumuz üçün, kafir olan əmisinin övladlarından xilafətə daha layiqik “- deyirdiər. Onlar həmin zamanlarda həddən artıq çox pullar xərcləyərək yalançı hədislər uydurmağa başladılar və təəssüflər olsun ki, indinin özündə belə, əhli-sünnənin bəzi alimləri həmin hadisələrin və təbliğatların təsiri altında qalaraq Əbu Talibin kafir olması barədə fətva verməkdədir. Son zamanlarda bu məsələ ətrafında əhli-sünnə alimləri tərəfindən tədqiqat və araşdırmalar həyata keçirilməkdədir və biz

səh:234

ümidvarıq ki, həmin məsələ tarixin dəlillərinə əsasən aydınlaşacaqdır.

Onların bu sahədə apardıqları ikinci əks-təbliğat Bənil-Həsənin (imam Həsənin (ə) övladları) onlara çatan xilafəti əyyaşlıq, arvad alıb arvad boşamaqla məşğul olduqları səbəbindən idarə edə bilmədiklərini və onların ciddi rəqibi olan Müaviyyədən külli miqdarda pul alaraq öz əyyaşlıqlarına davam etməsini və xilafəti Müaviyyəyə təhvil verdiklərini demələri idi.

Xoşbəxtlikdən, son zamanlarda bizim əsrimizdəki tədqiqatçılar bu yalanın kökünü meydana çıxarmışlar. İlk dəfə olaraq bu sözləri xəlifə Mənsurun göstərişi ilə söyləyən şəxs qazı İntisabi Mənsur Dəvanəqi olmuş və həmin şayələri yaymaqla vəzifələndirilmişdir. Məşhur tarixçilərdən birinin dediyi kimi, əgər imam Həsən (ə) evlənib-boşanmaq işləri ilə məşğul idisə, onda, o həzrətin övladları hanı? Axı, nə üçün imamın övladlarının sayı bu qədər azlıq təşkil etməkdədir? Eyni zamanda, həmin dövrlərdə də abort və uşağın siqt edilməsi məsələsi də yox idi ki, dəlil gətirilsin.

Mən şiə məzhəbli hədis söyləyən şəxslərin bir tərəfdən peyğəmbərdən (s) həddən artıq çox talaq verən şəxsləri Allahın sevmədiyini və özünə düşmən tutduğunu, həmçinin, ona lənət göndərdiyini söyləmələrinə və digər tərəfdən də imam Həsənin (ə) çoxlu qadınla evlənib sonra onları boşadığını deyərək sadəlövhlük etmələrinə çox təəccüblənirəm. Bu şəxslər üç yoldan birini seçməli olduqlarını heç düşünməmişlər:

Ya deməlidirlər ki, çoxlu talaq verməyin heç bir eybi yoxdur və Allah da belə kəsləri düşmən hesab etmir, ya da imam Həsənin (ə) həddən artıq talaq vermədiyini söyləməlidirlər, yaxud da nəuzu billah imam Həsənin (ə) İslam qanunlarına riayət etmədiyini bildirməlidirlər. Bu cür şəxslər həm talaqın bəyənilməz və Allahın qəzəbinə səbəb olduğunu nəql edir, həm imam Həsənə (ə) ehtiram və hörmətlə yanaşır, həm də heç bir irad tutmadan onun çoxlu qadını boşadığını deyirlər.

Bəzən də iş o yerə gəlib çıxmışdı ki, onlar Əmirəl-

səh:235

mömininin (ə) oğlu imam Həsənin (ə) bu əməllərindən narahat olaraq minbərdə camaata ona boşayacağı üçün qız verməməsini nəql edirdilər. Guya, camaat isə imama onlar qızlarının peyğəmbər (s) nəvəsi ilə evlənməsindən iftixar duyduğunu və imam Həsənin (ə) onları istəsə, saxlayacağı və istəməsə də, boşayacağına razı olduğunu deyirdi.

Bəlkə də, bəzi qızlar və onların ailələrinin talaq verilməsi ilə razılaşmaları boşanmanın mənfiliyinin və ikrah doğuracaq məsələlərin aradan qalxmasında onu (boşanmanı) kifayət hesab etmələri olmuşdur. Onlar elə düşünürdülər ki, talaq tərəflər razı olmadığı müddətdə ikrah hissi yaradan və pisdir, amma hansısa bir qadının onun iftixarına səbəb olacağı bir kişi ilə evlənib onunla müəyyən müddət yaşaması və sonradan boşanmasında heç bir maneə yoxdur.

Həqiqətdə isə belə deyil. Qızların atası və şəxsən onların özlərinin talaqa razı olması talaqdan hansısa bir mənfi xüsusiyyəti azaltmır. İslamın nəzərdə tutduğu əsas məsələ ailə münasibətləri və onun təməllərinin möhkəm və sabit qala bilməsidir. Bu baxımdan, tərəflərin ayrılmaq qərarına gəlməsi o qədər də təsirli deyil. Talaq və boşanmanı xoşagəlməz və mənfi olaraq nəzərdə tutan İslamın məqsədi qadınların razılq və rizayəti deyil və qadın və onun ailəsinin razı olması ilə talaqın mənfi cəhətləri heç də aradan qalxmır.

Mənim imam Həsənlə (ə) bağlı bu tarixi mövzunu bəyan etməyimin səbəbi ilk növbədə tarixi şəxsiyyətə vurulan bu töhməti aradan qaldırmaq və bəzi Allahdan qafil olan şəxslərin həmin işləri həyata keçirərək məsum imamı özlərinə dəlil və örnək gətirməsi ehtimalının olması idi. Hər halda, bizim demək istədiyimiz məsələ İslamın nəzərindı ayrılıq və boşanmanın zatı baxımdan bəyənilməz olması məsələsidir.

edilməmişdir? Əgər İslam bəzi xüsusi hallardan başqa, talaq verilməsini qadağan etsəydi, hansı çətinlik və problem yarana bilərdi? Başqa bir ifadə ilə desək, görəsən, İslamın talaq və boşanma üçün müəyyən şərtləri nəzərdə tutması və həmin şərtlər gerçəkləşdiyi zaman kişinin talaq vermə haqqına sahib olmasını müəyyən etməsi daha yaxşı olmazdımı? Belə olan halda, boşanma və ayrılıq məsələsi özünə qanuni və hüquqi bir forma qazana bilər və kişilər boşanmaq istədikləri zaman, məhkəmədə dəlil və sübut gətirməyə məcbur olardılar və əgər həmin dəlillər məqbul və hakim tərəfindən qəbul olunardısa, qadına talaq verilərdi və əks təqdirdə isə, talaq verilməzdi.

Ümumiyyətlə, “halal olan məsələlər arasında ən çox qəzəb doğuran talaqdır” cümləsindəki mənada məqsəd nədir? Talaq əgər halaldırsa, qəzəb doğuran deyil, yox, qəzəb doğuran və Allahın nəzərində xoşagəlməzdirsə, halal deyil. Axı, “halal olmaq”la “qəzəb doğurmaq” məsələləri bir-biri ilə tərs mütənasib və uyğun deyildir.

Bütün bu məsələlərdən sonra, görəsən, həmin heyət, yəni məhkəmə heyəti talaqla bağlı olan məsələlərdə - İslamın nəzərində talaq bəyənilməz və qəzəb doğurandır - deyərək bu işdə kişini öz qərarından döndərmək və boşanmağa mane olmaq üçün müddəti həddən artıq uzatmağa və yaxud da məhkəmə heyətinə həmin evliliyin heç bir sazişlə uyğun gəlmədiyi və müvəffəqiyyətsizliyi aydın olduqda, onu ləğv etməyə haqqı varmı?

həm halal, həm də qəzəb doğuran olması necə bir məntiqdir? Əgər halaldırsa, qəzəb doğuran olması və qəzəb doğuran bir məsələdirsə, halal olmasında nə məna vardır?

İslam bir tərəfdən, kişinin talaq verməsini qəbul etməyərək onun bu işini sevmir və ikrah hissi keçirir, digər tərəfdən də, o, istədiyi zaman talaq verdiyində qarşısını heç bir qanunla almır. Görəsən, nə üçün?”

Bu suallar həqiqətən də, yerli və münasib suallardır. Bütün sirlər və məsələnin izahı bu suallarda yerləşdirilib. Məsələnin həqiqəti evliliyin saziş və razılaşmaya tabe olan bir məsələ deyil, onun təbii xüsusiyyətlərə malik olmasıdır. Eyni zamanda, xüsusi təbii qanunlar bu məsələdə nəzərdə tutularaq müəyyən edilmişdir.

Evlilik əhd-peymanı digər ictimai saziş və razılaşmalar olan ticarət, vəkalət, icarə, girov və s. kimi məsələlərdən tamamilə fərqlənir və sadaladığımız məsələlər sadəcə ictimai sazişlərdir və onlara təbii və instinktiv xüsusiyyətlər dəxalət etmir və təbii olaraq, onlar üçün bu cəhətdən qanunlar da müəyyən edilməmişdir. Amma izdivac və evlilik mexanizmi təbii və hissi keyfiyyətlərə əsaslanır və ona uyğun da tənzimlənməlidir. Həmin səbəbdən, digər saziş və müqavilələrlə fərqlərə malik olan evlilik məsələlərində o qədər də təəccüb etməyə ehtiyac yoxdur.

fərqlilikləri bəhsində söhbət açmışdıq). Həmçinin, bu məsələ işin sonu hesab edilən talaq məsələsinə də aiddir və təbii və fitri qanunlar onda da gözlənilməlidir. Təbii məsələləri görməzdən gəlməyin heç bir fayda və əhəmiyyəti yoxdur.

Aleksis Karlın dediyi kimi, həyat və yaşayış qanunları ulduz və planetlərin qanunlarında olduğu kimi sərt, ciddi və müqavimət göstərilməsi mümkün olmayandır.

Evlilik vəhdət və qovuşmaq, boşanma və talaq isə ayrılıq deməkdir. Kişi və qadın arasında evlilik münasibətləri ilə vəhdət və cüt yaşayışı meydana gətirən həmin təbii qanunlar onlardan birinin məhəbbət tələb edən, digərinin isə nəvaziş göstərən, qadının kişi qəlbini ovlamaq və ələ gətirməkdə mahir və kişini ona aldanan yaratdığı kimi, aydın məsələdir ki, bu münasibətlərdə ayrılıq və boşanma adlı iki xüsusiyyəti də nəzərdə tutmuşdur. Həmçinin, ailə münasibətləri zərif cinsin mərkəz təşkil etməsi və əks cinsin, yəni kişinin onun ətrafında fırlanmasına, dostluq və rəfiqlik xüsusiyyətlərinə görə deyil, insanların qəlbi bağlılıqlarına əsasən müəyyən edilmişdir. Bu münasibətlərin qırılması və ayrılıqların özü də xüsusi qanunlara tabedir.

On beşinci məqaləmizdə alimlərin birindən belə nəql etmişdik: “Cütlük (öz tayını tapmaq) axtarışı kişilərdə hücumçuluq, qadınlarda isə onların geri çəkilməsi və kişinin qəlbini ələ keçirməklə nəticələnən xüsusiyyətlərə malikdir. Çünki kişi təbiət və fitrət baxımından, ovçu qabiliyyətlidir. Qadın onun üçün müsabiqədə təyin edilmiş mükafata bənzəyir və o, həmin mükafatı ələ gətirmək üçün çalışır. Öz cütü və öz tayını tapmaq axtarışı döyüş və mübarizə, evlilik isə sahiblik və iqtidardır.”

Vəhdət və məhəbbətə əsaslanan əhd-peymanlar dostluq və rəfiqlik münasibətlərinə söykənmir və belə münasibətlərdə məcburiyyətə ehtiyac yoxdur. Qanuni və icbari şəkildə iki nəfərin bir-biri ilə saziş və müqavilə bağlaması və həmin məsələlərə ədalətlə yanaşaraq ehtiram göstərməsi, eyni zamanda, bu işi uzn illər boyu davam etdirməsi mümkündür, amma qanuni və məcburi olaraq iki şəxsin bir-birinə sevgi və məhəbbət göstərməsini, onların fədakarlıq etməsini və səmimi

səh:239

münasibətlərə malik olması və onlardan birinin digərinin səadət və xoşbəxtliyini öz səadəti hesab etməsini təmin etmək mümkün deyil.

Əgər iki şəxs arasında yuxarıdakı kimi münasibətlərin yaranmasını istəyiriksə, icbari və qanuni olmayan digər əməli və ictimai məsələəri işə salmalıyıq. İslamın təbii mexanizmlərə əsasən müəyyən etdiyi evlilik və izdivac qanunlarında qadının ailə daxilində möhtərəm və sevilən olması nəzərdə tutulmuşdur. Beləliklə, hansısa bir səbəb üzündən, artıq qadın öz məqamından tənəzzülə uğrayaraq kişinin məhəbbətini cəlb edə bilməsə və onun üçün maraq kəsb etməsə, deməli, ailə münasibətləri və onun təməlləri süquta uğramağa başlamışdır. Yəni, təbii bir icma təşkil edən topluluq təbii və fitri hökmlərə söykənərək dağılmışdır.

İslam bu formada olan məsələlərə sadəcə təəssüf hissi ilə yanaşır və bu baxımdan onun öz yerində saxlamaq üçün hansısa bir qanuni maneə yaratmır.

Əlbəttə, İslam ailə əsasları və təməllərinin təbii olaraq sabit və möhkəm qalması üçün müəyən tədbir və qanunları nəzərdə tutmamış deyil. Yəni, o, kişinin kişi olaraq tələbkar və ehtiyaclı və qadının isə sevilən və diqqət mərkəzində qalmasını təmin etməyə çalışmışdır. İslamın qadınlara etdiyi tövsiyələr onların öz ərləri üçün bəznməsi, onların diqqətini çəkməsi və cinsi ehtiyac və tələbatlarını ödəməyə çalışmalarıdır. Eyni zamanda, qadınlar öz ərlərinə bu sahədə mənfi münasibət bəsləyərək onlarda ruhi sarsıntı və qadınlarına qarşı soyuq münasibətlərin yaranmasına səbəb olmamalıdırlar. Bununla yanaşı, kişilərə də qadınlarına qarşı mehriban olmağı və onlara olan sevgi və məhəbbətlərini gizlətməyərək bildirmələrini də İslam tövsiyə edir.

Bir sözlə, İslamın bu zəminədəki fəaliyyət və tədbirləri kişi və qadının cinsi münasibətlərini ailə daxilində tənzim etməkdən ibarətdir və aiə münasibətlərinin dağılması və ayrılıqların baş verməməsi üçün İslam əlindən gələni əsirgəməmişdir.

səh:240

Təbii olaraq, tərəflər arasındakı münasibətlərin açarı (ixtiyarı) kişinin ixtiyarında qoyulmuşdur. Əgər kişi öz qadınına məhəbbət bəsləyərək onu sevsə və vəfadar olsa, qadın da kişini sevəcək və ona vəfadar olacaqdır.

Aydın məsələdir ki, qadınlar kişilərdən daha çox vəfalıdırlar və onların vəfasızlığı kişilərin vəfasızlığına cavab reaksiyası olaraq dıyırləndirilməlidir.

Təbiət və fitrətdə izdivac və evliliyin ləğv edilməsi məsələsi də kişinin ixtiyar və öhdəsində qoyulmuşdur. Yəni, kişinin məhəbbəti bu münasibətlərdə daha çox təsirə malikdir və əgər qadın kişiyə qarşı soyuq münasibət bəsləsə və məhəbbətini azaltsa, bu, kişidə əksinə olaraq ona məhəbbəti daha da artıracaqdır. Həmin səbəbdən, kişinin meyilsizliyi qadının məhəbbətini azalmasına gətirib çıxarır, nəinki, qadının kişiyə sevgi bəsləməməsi.

Kişinin ailə münasibətlərində öz qadınına məhəbbət göstərməməsi ailə təməllərinin sarsılması və evliliklə izdivacın aradan qalxması deməkdir, amma qadında belə məsələ yaransa, o, sanki bir xəstəliyə bənzəyir və onun müalicəsi və sağalması mümkün olandır. Kişi üçün ondan uzaqlaşmağa çalışan qadınının məhəbbətini zamanla geri qaytara bilməsi üçün qanuni yollara əl atması və onu zorla evində saxlaması heç bir eyib və maneəyə malik deyil, amma qadının öz hamisi və ərini əldə saxlamaq üçün qanunlardan kömək alması bəyənilən və qadına yaraşan hesab olunmur.

Əlbttə, deyilən hallar qadının kişiyə məhəbbət göstərməməsinin kişidə əxlaqi fəsad və zülümkarlıq hisslərinin artmasına bis olmadığı zamanlarda keçərlidir. Əgər kişinin zülmünün artmasına səbəb olarsa, İslam heç vaxt bu məsələdə kişiyə icazə verməmişdir ki, öz talaq haqqından sui-istifadə edərək qadını zorla evində saxlasın və onu boşamasın. Biz bu barədə bəhsin ikinci hissəsində, yəni, namərdcəsinə talaqdan çəkinməklə bağlı olan bəhsdə söhbət açacağıq.

Hər halda, kişi və qadının fərqləri kişinin qadın şəxsiyyətinə və qadının da kişinin qəlbinə ehtiyaclı olması məsələsindədir.

səh:242

Kişinin mehriban və qayğıkeş olmasının qadın üçün həddən artıq çox əhəmiyyəti vardır və bunlar olmadan evlilik və izdivac qadına görə dözülməz hesab edilir.

kişini məsuliyyətli və bu baxımdan günahkar bilər... Qadın hamilə olduğu hallarda kişinin əvvəlkindən daha çox ona dəstək və qadının yanında olması zəruridir. Ailənin mehriban və qayğıkeş bir ataya ehtiyacı var, yəni qadın həmişə sözləri mənasız və yorucu olsa da belə, qəmli və sevincli hallarda dərdləşə biləcəyi, fikirlərini bölüşəcəyi birinin olmasını istəyir. Qadın daha çox onunla uşağı barədə söhbət edilməsini xoşlayır. Bir qadın üçün ən yaxşı hiss onun ana olacağı hissidir.

Əgər ərindən ona və hələ dünyaya gəlməmiş uşağa qarşı etinasızlıq etdiyini duysa, bu qadın üçün böyük və dözülməz bir əzab olar və analıq sevinc və iftixarı onun gözündən düşər və bətnindəki uşağı candərdi daşımağa başlayar. Belə vəziyyət və şəraitlə qarşılaşan hamilə qadınların doğuş ağrılarını şiddətli şəkildə hiss etdikləri müşahidə edilmişdir. Ana və övlad arasındakı rabitə ikitərəfli bir rabitə deyil, əksinə üçtərəfli - ata, ana və övlad arasında olan - rabitədir. Hətta, qadına talaq verilərək ondan ayrılsalar və ya kişi uzaqda olsa da belə, qadın öz təxəyyül və təsəvvüründə həmin rabitəni canlandıraraq onu qoruyub saxlayır. Bu məsələnin qadının hissiyyatında çox mühüm bir rolu vardır.”

Bütün bunlar həm psixoloq, həm də ana olan bir qadının söylədikləri idi.

qadınla onun arasında zorla necə ünsiyyət yaratmaq olar?

İslam bu sahədə elə bir fəaliyyət göstərmişdir ki, kişi qadını sevən və ona məhəbbət bəsləyən olsun. Eyni zamanda, qadının zorla kişilərə sırınmasına da heç vaxt razılıq göstərməmişdir.

Ümumi şəkildə, məhəbbət, xalis niyyət və meyil olduğu və bu məsələlər işin (izdivac və ailə münasibətlərinin) əsas və təməli hesab edildiyi zaman, qanunun məcbur etməsi və icbariliyinə ehtiyac duyulmadığını söyləmək yerinə düşərdi. İşin içində təəssüf və narahatçılığın olması mümkündür, amma icbar, ikrah və məcburiyyətə əsla yer yoxdur.

Bir misalı nəzərinizə çatdırırıq:

Camaat namazında pişnamazın (hamıdan öndə dayanan şəxsin) ədalətliliyi və ona iqtida edənlərin buna etiqadlı olması şərtdir. Pişnamazla iqtida edənlər arasındakı münasibət və əlaqə pişnamazın ədaləti və iqtida edənlərin (məmumun) onun ədalətinə inam və etiqadına əsasən bərpa edilmişdir. Qəlb və hissiyyatlar bu münasibət və ictimai rabitənin əsasını təşkil edir. Həmin səbəbdən, belə rabitələr məcburiyyət və zorla həyata keçirilməklə bir araya sığmır və mümkün deyil. Bu cür məsələlərdə qanun onun qorunması və qalmasına zəmanət verə bilməz. Pişnamazla ona iqtida edənlərin irtibat və münasibəti adalət və ixlas aradan qalxdığı zaman - istər yerli olsun, istərsə də yersiz - aradan qalxmış olur. Məsələn, pişnamaz ən yüksək təqva, ədalət və digər xüsusiyyətlərə malik olsa da, iqtida edənləri ona iqtida etməyə məcbur edə bilməz.

Pişnamazın məhkəməyə müraciət edərək camaatın ona nə üçün iqtida etmədiyini, inanmadığını söyləməsi, şübhəsiz ki, gülməli və rişxənd ediləsidir. Əslində, pişnamazlıq məqamına xəyanət camaatı məcburi şəkildə iqtida etməyə məcbur etməkdir. Nümayəndələrlə seçicilər arasındakı münasibət və rabitələr də bu şəkildədir. Yuxarıda qeyd edilən bütün məsələlər də burada əhəmiyyət kəsb edir. Hissiyyat və qəlb həmin ictimai münasibətlərdə də keçərlidir. Camaat səs verdikləri nümayəndəyə qarşı inamlı olmalıdır. Bir sözlə, demək istədiyimiz məsələ camaatın seçim etmək hüququnun məcburiyyətlə uyğunluq təşkil

səh:245

etmədiyini və onlar səhvə yol verərək düzgün olan və layiqli nümayəndəyə səs verməsələr də belə, həmin şəxsin şikayət etmək haqqının olmamasını deməkdir. Yəni, həmin şəxs “camaat nə üçün məni bütün bu üstün keyfiyyətlərlə seçməmişdir?” - deyə məhkəməyə şikayət edərək öz etirazını bildirə bilməz.

Belə məsələlərdə insanın həyata keçirə biləcəyi işlər camaatın təfəkkür və düşüncə səviyyəsini yüksəltməyə çalışmasıdır. Sadəcə bu zaman camaat öz dini vacibat və fərizələrini yerinə yetirə bilməkdə düzgün addım ata bilmək üçün tərbiyə edilər və onlar iqtida zamanı həqiqətdə də ədalətli olan şəxsləri seçər və ictimai münasibətlərdə də səlahiyyətli şəxslərə müraciət edər və onlara öz istəklərinə əsasən səs və rəy verərlər. Əgər nə vaxtsa, camaat səhvə yol verə və öz düşüncə və rəyini dəyişərək həmin şəxslərə səs veməkdən çəkinərsə, təəssüf etmək mümkündür, amma camaatı bu məsələdə hansısa bir addım atmağa icbari şəkildə məcbur etmək olmaz.

Ailə münasibətlərində də mövcud olan məsələlər eynilə yuxarıda sadaladığımız ictimai və dini məsələlərə bənzəyir. Biz İslamın ailə həyatını təbii bir icma kimi qəbul etdiyini və bu icma üçün xüsusi mexanizmi nəzərdə tutduğunu və həmin mexanizmə riayətin zəruri və onun dəyişilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bilməliyik. İslamın ən böyük möcüzəsi həmin mexanizmin müəyyən edilməsindədir.

Qərbli ailələrin həmin problem və çətinlikləri həll edə bilməməsi və problem üstünə problem artırmalarının səbəbi həmin xüsusiyyəti (mexanizmi) diqqətə almamlarıdır. Xoşbəxtlikdən, aparılan yeni araşdırmalar tədricən bu məsələni aydınlaşdırmaqdadır. Mənə gün kimi aydındır ki, Qərb dünyası gələcəkdə ailə münasibətlərinin tənzimlənməsində islami elmi üsullardan istifadə edərək ondan yararlanacaqdır. Əlbəttə, mən İslamın nəzərdə tutduğu nurani təlim və mətin məsələlərini camaatın hazırda düşüncəsində olduğu ilə bir tutmuram.

həll etdiyindən qəflət edərək Qərbin özünü onun aşiqi kimi göstərdiyi məsələ bərabərlik məsələsidir. Ailə münasibətləri çərçivəsində mövcud olan nizam-intizamı təmin edən məsələ bərabərlikdən də üstün olan bir məsələdir. Xilqət qanununda mədəni cəmiyyət üçün sadəcə bərabərlik qanunuları nəzərdə tutulmuş və müəyyən edilmişdir, amma ailə münasibətləri zəminəsində həmin qanunlardan əlavə, digər qanunlar da təyin edilmişdir. Ailə münasibətlərinin tənzim edilməsində sadəcə bərabərlik və müsavilik qanununun olması təklikdə kifayət etmir və ailə icmasında mövcud olan digər qanunların təbiətini də tanımaq lazımdır.

tanınır və iki-üç uşağı olduğu halda, öz ailə və uşağını yenicə tapdığı məşuqəyə görə atıb gedirdilərsə, indi bu məsələ öz yerini qadınlara vermişdir. Onlar hansısa bir əyləncə və kef-damaq məclisində yenicə tanış olduğu kişiyə qoşularaq illərlə sahib olduğu evliliyini dağıdır və ev-eşiyini, oğul-uşağını tərk edərək öz istək və meyilləri ardınca gedirlər. Bəh, bəh, necə də gözəl bir rəftardır (əlbəttə, bunların hamısı bir kinayədir)! Kişi və qadın artıq eyni bir səviyyə və dərəcəyə malikdirlər və beləliklə, bərabərlik də təmin edilmişdir!

Bütün bu dediklərimizdən İslamın nə üçün talaq və boşanmadan xoşu gəlməsə də, onun qarşısını almaq və maneə yaratmaq üçün müəyyən qanunları təyin etmədiyi aydın olur. Eyni zamanda, hansısa bir məsələnin bir zamanda həm halal, həm də haram və qəzəb yaradan olması başa düşüldü.

çatdırmışdıq - da söylədiyi kimi, qadının övladlarına qarşı olan məhəbbəti azalmadan sabit qalan bir məhəbbət deyil və bəzən həmin məhəbbət ərin qadına göstərdiyi münasibət və məhəbbətə əsasən dəyişə bilir və bu, analıq hissində təsirlidir.

Nəticədə, qadının ərinin hissiyyat və məhəbbətindən yararlanaraq öz övladlarına sevgi və məhəbbətini verə bilməsinin əhəmiyyət kəsb etdiyini bildirmək istəyirik. Kişini dağlıq əraziyə, qadını oradakı çeşməyə və övladları da çəmənlikdə bitən güllərə bənzətmək olar. Çeşmə və bulaq dağ yağışlarından yaxşı şəkildə bəhrələnə bilməlidir ki, gülləri su ilə təmin edə bilsin. Əgər həmin yağış suları kifayət miqdarda olmasa və torpaq da onu cəzb etməsə, bulaq quruyacaq, güllərə su yetişməyəcək və onlar məhv olacaq.

Yuxarıdakı misala əsasən, səhra və güllər yağışa ehtiyaclı olduğu kimi, ailə münasibətləri və ailə həyatının davamlı olmasında da qadın kişinin məhəbbətinə ehtiyaclıdır. Bu məhəbbətin təsiri ilə həm qadın, həm də övladlar şad və səfalı həyat sürə bilirlər. Belə olduğu təqdirdə, qanundan silah kimi kişinin əleyhinə istifadə edilməsi düzgün və ağıla batandırmı?

İslam namərdliklə verilən talaq və boşanmalarla, yəni müəyyən müddət bir qadınla həyat sürüb ondan faydalanan və bəhrələnən kişinin yeni bir qadın həvəsinə düşməsi səbəbi ilə verilən talaqlarla şiddətli şəkildə müxalifətçilik edir. Amma bu, İslamın namərd kişiləri həmin qadınları boşamamağa məcbur etməsi mənasında deyil. Çünki belə addımlar ailə münasibətlərinin təbiəti ilə fərq və ziddiyyətə malikdir. Qadın qanuni və icbari yolla ərinin evinə qayıda bilər və bu məsələyə onun evi işğal etməsi kimi baxa bilərik. Amma belə işlərlə qadın heç zaman özünün kişi məhəbbətinə olan ehtiyacını təmin edərək ödəyə, həmçinin, evinin xanımı ola bilməz.

İslam kişilərin bu cür rəftar etməsinin qarşısını almaq üçün müəyyən tədbirləri nəzərdə tutmamış deyil. Amma ailə münasibətlərinin mərkəzində dayanan, hislərlə əlaqədar dəf və cəzbetmə rolunu oynayan qadınların zor və qanuni yolla kişinin yanında qalmasını qəbul etmir. İslamın bu zəminədə həyata

səh:249

keçirdiyi işlər Qərb və qərbəmeyillilərin yerinə yetirdiklərinin tamamilə əksi və onun tərs mütənasibidir. İslamın kişilərin namərdlik, vəfasızlıq və həvəsbazlığı ilə şiddətli mübarizə aparmasına baxmayaraq, o, qadınları zorla belə kişilərin yanında saxlamağa razı deyil. Amma qərblilər günbəgün kişilərin namərdlikləri və vəfasızlıq amillərini artıran işləri görməklə qadının onların yanında zorla qalmasına çalışır.

İslamın namərdcəsinə talaq vermək istəməyən kişilərin qadını zorla saxlamasına məcbur etmədiyini və insanlıq xüsusiyyətlərinin qorunub saxlanmasına çalışdığını təsdiqləmək lazımdır. O, bu zəminədə müəyyən tədbirləri həyata keçirərək belə talaq verilmə hallarının azaldılmasına çalışmışdır. Halbuki, digərləri həmin məsələni zorla həyata keçirmək istəyirlər. Şərqə nisbətdə Qərbdə baş verən talaqların sayı “Nyuz vik” qəzetinin verdiyi məlumatlara əsasən, qadınların həvəsbazlıqlarına görə həddən artıq armış və artmaqdadır.

deyildir. Amma ailədəki sülhün siyasi sülhdən fərqləri vardır. Ailə saziş və sülhündə sadəcə bir-birinin haqlarına təcavüz edərək onları aradan aparmamaq kifayət etmir. Burada daha üstün məsələlər vardır. Ata, ana və övladlar arasında olan ruhi vəhdət kimi bir vəhdətin olması zəruridir.

Təəssüflər olsun ki, Qərbdə tarixi və geoloji səbəblərə əsasən, onlar hiss və duyğulara (hətta, ailə daxilində də) əhəmiyyət verilmir və bu məsələlərə biganə yanaşılır. Qərblilərin nəzərində ailə daxilindəki sülh və sazişin siyasi və cəmiyyətdə həyata keçirilənlərlə heç bir fərqi yoxdur. Onlar iki ölkə arasında onların sərhədlərinə qoşun yeridib sülh yaratdıqları kimi, istəyirlər ailədə də məhkəmə və qanunların təsir qüvvəsindən istifadə edərək ailə daxilində kişi və qadın arasında sülh və saziş yaratsınlar. Amma onlar ailədə sülh və saziş yaradılmasının kişi ilə qadın arasındakı sərhədlərin aradan qaldırılmasında, vəhdət təşkil edilməsində və digər qüvvələrə əhəmiyyət verilməməsində olduğunu unudaraq ondan (həmin məsələdən) qafil olmuşlar.

Qərbə pərəstiş edən kəslər qərbliləri onların ailə məsələləri ilə bağlı səhvlərdən xəbərdar və agah etmək əvəzinə, onlarla o qədər həmrəng və həmxasiyyət olmuşlar ki, özlərini unutmuş və bu sahədə heç bir şeydən çəkinməmişlər. Əlbəttə, qərblilərə pərəstiş edənlərin bu şəkildə çaşğınlıqda qalması heç də çox çəkməyəcək və şərqlilər özlərinin şəxsiyyətinə dəyər verərək həyatlarını öz fəlsəfə və düşüncələrinə uyğun davam etdirəcəkləri zaman uzaq deyil. Bu yerdə iki mətləbin xatırladılmasını zəruri hesab edirik:

boşanmanın qarşısını zorla almaq üçün qanuni vasitələrdən istifadə etmədiyini diqqətinizə çatdırmağa çalışırdıq. İslam kişini boşanmaqdan yayındıran hər bir səbəbi xoş və yaxşı qarşılayır. Təbii olaraq, İslam talaq və boşanmanın təxirə düşməsi üçün müəyyən şərt və müqərrəratları nəzərdə tutmuşdur. İslam bu zəminədə boşanmanın düzgün və səhih olması üçün iki adil şəxsin şahid tutulmasını tələb edərək bu yolla kişi yanlış olaraq boşanmağa çalışarsa, onun doğru addım atmadığını demələrinə çalışır ki, boşanma həyata keçməsin. Yəni, həmin iki adil şəxs əslində səy və təlaş göstərməlidirlər ki, kişi ilə qadın arasında sülh və saziş yaratsın və onların boşanmasına haradasa, mane olsun.

Amma günümüzdə bir qayda halını alaraq iki şahidin hüzurunda ər və arvadı görüb tanımadan sadəcə onların adlarını oxumaqla talaq vermək başqa bir məsələdir və bu cür talaq və boşanma İslamın nəzərdə tutduğu hədəf və məqsədlərdən tamamilə fərqlənir.

Məsələn, iki nəfər adil şəxsin hüzurunda talaq məsələsini icra edən şəxs belə deyir: “Mən qadının əri Əhmədin vəkili olaraq xanımı Fatiməyə talaq verirəm. Görəsən, Fatimə və Əhməd kimdir? İki ədalətli şəxs ünvanında talaqın verilməsinə şahid olanlar onları görmüş və tanıyırlarmı? Belə olan təqdirdə, onlar həqiqətən də, şahid olaraq həmin şəxslərin boşanmasına dair şəhadət verə bilərlərmi? Əlbəttə, xeyr! Bəs, bu necə şəhadətdir? Mən bundan baş açmıram.”

Əgər talaq veriləcəksə, onun düzgün həyata keçirilməsi üçün iki adil şahidin olması zəruridir və bu məsələ kişilərin boşanmadan vaz keçməsinə səbəb olur. İslamda evliliyin müqəddiməsi üçün iki adil şəxsin iştirakının zəruriliyi və şərt olması nəzərdə tutulmamışdır. Buna səbəb xeyir işin təxirə salınmaması olmuşdur. Amma işin sonu olmasına baxmayaraq, boşanma zamanı iki adil şəxsin olması şərt və zəruridir. Eyni zamanda, qadının menustrasiya (aybaşı) dövrünü də evlilik və izdivaca maneə hesab etməmişdir, amma talaq və boşanma məsələsində həmin məsələ bir maneə funksiyasını daşıyır. Yəni,

səh:252

həmin məsələ cinsi münasibətlərin yerinə yetirilməsinə maneə sayılır. Talaq zamanı qadın aybaşı olarsa, ona pak olacağı müddətə qədər talaq verməyə icazə verilmir. Bəlkə də, İslamın qadınların menustarsiya dövrlərinidə evlənməsinə və izdivac əqdinin oxunmasına icazə verməməsi daha yaxşı olardı, çünki yeni evlilər həmin məsələlərə mümkündür, riayət etməsinlər. Əksinə, aylıq xəstəliyin ayrılıq və uzaqlığa səbəb olan talaqda o qədər də təsiri yoxdur. Evliliyə tərəfdar və ayrılığa müxalif olan İslam həmin məsələni talaqdan fərqli olaraq, evliliyə maneə hesab etməmişdir. Hətta, bəzi hallarda üç ay gözləmək lazım gəlir ki, sonradan talaq verilə bilsin.

Bu cür maneə və məsələlərin yaradılmasının kişi və qadının müəyyən müddətdən sonra öz adi həyat tərzlərinə qayıda bilməsi üçün bir fürsət olması aydın məsələdir. Əgər qadına qarşı ikrah hissi duymaq kişi tərəfindən olar və o, talaq verərsə, İslam kişinin yenidən qadınını qaytarmaq istədikdə, qadın üçün iddə adlanan bir müddəti nəzərdə tutmuşdur ki, həmin müddətdə fikrindən daşına bilsin. İslam evlilik, övladlar və qadının xərclərini kişinin öhdəsinə qoymaqla yanaşı, burada əməli bir maneəni də kişi üçün nəzərdə tutmuşdur. Yəni, öz əvvəlki qadınına talaq verib onu boşamaq istəyən kişi qadının iddə saxladığı müddətdə onun xərclərini, həmin qadından olan övladlarının ehtiyaclarını ödəməyi öz öhdəsinə götürməlidir və bundan əlavə, yenidən evlənmək istədiyi qadın üçün mehriyyə nəzərdə tutmalı və evlilik məsələlərinə təzədən başlamalıdır. Eyni zamanda, ikinci qadın və ondan dünyaya gələcək övladların xərcləri də bura daxildir. Belə məsələlər birinci qadından olan övladlarını anasız boyütmək baxımından, kişidə vəhşət və çətinlik yaradaraq onun istər-istəməz boşanmaq fikrindən dönməsinə yardımçı olur.

Ailə münasibət və təməllərinin aradan qalxdığı zamanlarda da İslam həm qadın, həm də kişi tərəfindən nümayəndə olmaq üçün bir hakimi təyin edir və hadisələrin ailə məhkəməsinə qədər gedib çıxmasına və həmin məsələlərin öz həllini tapmasına çalışır. Bu zəminədə hakimlər kişi və qadının münasibətlərinin islah edilərək

səh:253

onlar arasındakı ixtilaflı məsələlərin həll edilməsi baxımından bütün səy və təlaşlarını edirlər. Əlbəttə, onlar ayrılmaqdan başqa, bir çarənin olmadığı nəticəsinə gəlsələr, qadın və kişi ilə məşvərət etdikdən sonra onlar arasında ayrılmanı təmin edirlər. Kişi və qadının ailəsində hakimlik etmək səlahiyyətinə malik olan şəxslər bu cür məsələlərdə hökm vermək üçün daha üstün və birinci dərəcəlidirlər. Qurani-kərimin “Nisa” surəsinin 35-ci ayəsində göstərildiyi kimi, Allah-taala buyurur:

{وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَینِهِمَا فَابْعَثُوا حَکَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَکَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ یرِیدَا إِصْلَاحًا یوَفِّقِ اللَّهُ بَینَهُمَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا خَبِیرًا}

“(Siz, ey şəriət hakimləri, yaxud ey qövmün ağıllıları ) əgər o ikisinin (ər ilə arvadın) arasındakı çəkişmə və ziddiyyətdən qorxsanız, onda bir hakim kişinin ailəsindən və bir hakim qadının ailəsindən seçin ki, əgər (aranı) düzəltmək qəsdləri olsa, Allah o ikisinin arasında uyğunluq (saziş) yaradar. Həqiqətən, Allah bilən və xəbərdardır.”

“Kəşşaf” təfsirinin müəllifi ayədəki “həkəm” (hakim) kəlməsi barədə belə deyir:

ای رجلاً مقنعاً رضیا یصلح لجکومة العدل والإصلاح بینهما

Yəni, “hakim ünvanında seçilən şəxs etimad ediləsi, güclü məntiqə sahib və sözü keçən olmalıdır. Eyni zamanda, ədalətli və kişi ilə qadın arasında sülh yaratmağı bacarmalıdır.”

Deməli, kişi və qadının yaxınları arasından yad olan şəxslərə nisbətdə hakim seçməyə üstünlük vermək onların məsələlərdən daha çox xəbərdar olması və kişi ilə qadın arasında razılıq və anlaşma yarada bilmələri baxımındandır. Yəni, onlar yadlara nisbətdə baş verən hadisələrdən xəbərdar və onlar arasında sülh və razılaşma yaratmağa daha çox meyillidirlər. Bunlardan əlavə, kişi və qadın öz ürək sirlərini yad olan şəxslər arasında deyil, qohum-əqrəba və yaxınları arasında daha rahat aşkar edə bilirlər. Onlar yad insanlara deyə bilmədikləri ürək sözlərini qohum və yaxınlarına deyə bilirlər.

Kişi və qadın arasında bu məsələlərlə bağlı hakim təyin edilib-edilməməsinin vacib və ya müstəhəb olması barədə alimlər arasında fikir ayrılığı mövcuddur.

Tədqiqatçılar bu məsələnin vacib və hökumətin üzərinə düşən bir vəzifə olmasına etiqad bəsləyirlər. Şəhid Sani

səh:254

“Məsalik” əsərində bu vəzifənin bildirildiyi kimi, hakimlərin məsuliyyətlərinə daxil olduğu və eyni zamanda, vacib və zəruriliyi barədə açıq-aşkar fətva vermişdir.

“Əlmənar” təfsirinin müəllifi olan Seyid Məhəmməd Rəşid Rza hakim təyin edilməsinin vacib olması barədə rəy və fikrini bildirdikdən sonra, İslam alimlərinin onun müstəhəb, yoxsa, vacib olması barəsindəki ixtilaflarına cavab verərək deyir: “Müsəlmanlar arasında əməldə həyata keçirilməyən həmin məsələnin özü və onun sonsuz üstünlüklərindən istifadə edilməməsidir. Bunun nəticəsində talaq və boşanmalar günbəgün artır, ailələrdə ixtilaf və münaqişələr başa verir. Amma müsəlmanlar Quranın açıq-aşkar olan nəssinə əməl etmirlər. Bütün alimlər də sadəcə bu məsələnin müstəhəb və ya vacib olması barədə ixtilaf və mübahisə etməkdədirlər. Bir nəfər meydana çıxıb demir ki, istər vacib olsun, istərsə də müstəhəb, nə üçün kimsə onun həyata keçirilməsi üçün hansısa bir addımı atmır? Niyə bütün qüvvələrinizi təkcə mübahisə və münaqişəyə sərf edirsiniz? Əgər insanlar bu məsələlərdən istifadə etməyəcəklərsə, onda həmin məsələnin müstəhəb və ya vacib olmasının nə mənası vardır?”

Şəhid Sani hakimlərin kişi ilə qadın arasında sülh və saziş yaratmaqla bağlı kişinin öhdəsinə qoya biləcəkləri şərtlərdən bəhs edərək belə deyir:

“Onlar kişini məcbur edirlər ki, qadını filan şəhərdə məskunlaşdırsın. Məsələn, almaq istədiyi ikinci qadını və ya öz anasını birinci qadını məskunlaşdırdığı evdə, hətta, ayrıca otaqlarda belə olsa, yerləşdirməməli olmasını bildirirlər. Yaxud da qadının mehriyyəsini və ya ondan müəyyən məbləğdə borc pul almışsa, onu dərhal ödəməyə kişini vadar edirlər.”

Bu məsələləri bildirməkdə məqsədimiz talaqın təxirə salınmasına səbəb olan hər hansı bir məsələnin İslamın nəzərində bəyənilən olmasıdır. Bizim iyirmi ikinci məqalədə bəyan etdiyimiz bu sualın “kişinin boşanmaqla bağlı verdiyi qərara məhkəmə heyəti müdaxilə edərək təxirə sala bilmək haqqına sahibdirmi?” cavabı aydınlaşacaq.

səh:255

Bizim cavabımız həmin haqqa məhkəmə heyətinin sahib ola bilməsini deməkdir. Çünki boşanmaq üçün qəbul edilən hər hansı bir qərar ailə təməl və münasibətlərinin dağılmasına gətirib çıxarmır. Başqa bir ifadə ilə desək, talaqla bağlı verilən bütün qərarlar ailədə kişinin qadına qarşı məhəbbətinin azalması və qadının ailədəki təbii mövqeyinin süqutuna və kişinin qadını saxlaya bilməməsinə səbəb olmur. Verilən qərarların əsəbilik və səhvlik ucbatından ola bilməsi də mümkündür. Bu baxımdan, cəmiyyətin əsəbilik və səhvliklər səbəbi ilə verilən boşanma və talaqlara qarşı çıxması və mübarizə aparması bəyənilən və İslamın nəzərində də qəbul ediləndir. Məhkəmələr qadınla kişinin boşanması ilə bağlı qərar qəbul etmədiyi zamana qədər onların ayrılmasını təxirə salmaq və bu məsələyə mane olmaq mümkündür. Əgər onlar (kişi ilə qadın) arasında sülh və sazişin yaradılmasının mümkün olmaması müəyyən edilərsə, talaq və boşanmanın həyata keçirilməsi gerçəkləşir.

ediləndir? Həmçinin, bu işin cəzası nədir?

Bu yerdə təkcə kişi və qadın arasındakı ailə münasibətlərinin dağılmasından söhbət getmir və biz kişinin namərdcəsinə hərəkətlərinə qadının təbii olaraq dözməsini söyləyə bilmərik. Ortada başqa bir məsələnin olduğu da aydındır. Yəni, qadının illərlə çəkdiyi zəhmətlərin hədər getməsi, onun öz yeri və evini rəqibə verməli olması və s. kimi məsələlərdən söhbət gedir.

Ailənin dağılması, ərin başqası ilə evlənməyə çalışmaq istəməsi bir tərəfə dursun, insanın öz əlləri ilə tikib düzəltdiyi evini itirməsi ağır bir dərddir. Əgər hansısa bir toyuğu da öz yuvasından çıxarmaq istəsəniz, o da özünü müdafiə etməyə çalışar. Belə olduğu təqdirdə, qadın öz ailə və evini müdafiə etməli deyilmi? Görəsən, kişi tərəfindən bu cür rəftar qadına açıq-aşkar zülm etmək deyildirmi? İslam bu cəhətdən hansı məsələləri nəzərdə tutmuşdur? Bizim nəzərimizcə, həmin məsələ diqqət edilməli olan bir məsələdir.

Adətən, meydana çıxan problem və çətinliklərə səbəb kişilərin namərdcəsinə verdikləri talaqlardır. Talaq və boşanma sadəcə ailə münasibətlərinin parçalanma və dağılması deyil, qadının müflis və məhv olması deməkdir. Ailə və ev məsələsi talaq və boşanma ilə fərqlilik təşkil edən iki məsələdir. Biz onlar arasında müəyyən fərq və ayrılıqların olmasını nəzərdə tutmalıyıq.

İslamın nəzərində bu məsələ və problem öz həllini tapmışdır. Barəsində danışdığımız problem kişilərin sui-istifadə etməsi və qadınların yaxşı niyyətlərindən qaynaqlanmışdır. Eyni zamanda, həmin məsələlərin yaranmasına səbəb olan digər hallar kişinin qadını özünə bir qul kimi hesab etməsi və onun əməyinin nəticəsinin özünə şamil olduğunu düşünməsi və qadının da təbii olaraq, kişinin bütün göstəriş və əmrlərinə tabe olmasını güman etməsidir. Halbuki, biz əvvəlki bəhslərimizdə dəfələrlə qadının əmək fəaliyyətinin, şəxsən, onun özünə aid olduğu və bu sahədə tamamilə sərbəst və azad olamsını və kişinin bu barədə heç bir haqq sahib olmadığını oxucuların diqqətinə çatdırmışdıq. İslam dini qadına kamil şəkildə iqtisadi

səh:257

azadlıq vermiş, üstəlik onun və övladlarının xərclərini də kişinin öhdəsinə qoymuşdur. Buna səbəb qadının kişidən asılı olmadan özü və həyatı üçün maddi sərvət toplaya bilməsı və əgər ayrılıq və talaq kimi məsələlər meydana çıxarsa, onun bu sahədə narahatçılığına ehtiyac duyulmamasıdır.

Əlbəttə, qadın öz əlləri ilə evi üçün yığıb düzəltdikləri şeylərin ona şamil olduğunu düşünməkdə haqlıdır və kişinin onları qadının əlindən almağa ixtiyarı yoxdur. Belə narahatçılıqları qadını əri və evi üçün işləməyə məcbur edən və onun əmək fəaliyyətinin bütün nəticələrini özünə deyil, onun ərinə şamil olduğunu qəbul edən rejimlərdə müşahidə etmək mümkündür. Bizim camaatımız arasında da yaranan narahatçılıqlar islami qanunlardan xəbərsiz, cahil və qafil olmağın səbəbi ilədir.

Bütün bunların digər bir səbəbi də kişinin qadının vəfadarlığından sui-istifadə etməsi məsələsidir. Bəzi qadınlar islami qanunları bilməmələri üzündən deyil, ərlərinə etimad edərək işin içində hesab-kitabın, “sənin və mənim malım” söhbətinin olmaması üçün öz evi və ailəsinə xidmət edir. Bu baxımdan, onlar özləri barədə düşünmür və İslamın onlara verdiyi fürsətlərdən istifadə etmirlər. Onlar (qadınlar) bir də onda gözlərini açıb ayılırlar ki, ömürlərini sadəcə vəfasız olan bir ünsür üçün sərf etmişlər və İslamın onlar üçün nəzərdə tutduğu kifayət qədər olan fürsətlərin də hamısı əllərindən çıxmışdır. Belə qadınlar sadəlövh olmamalı və əvvəlcədən çox diqqətli olmalıdırlar. Əgər qadın şəri haqlarından özünün mal və sərvət toplaması üçün istifadə etməkdən vaz keçərək öz işçi qüvvəsini (əmək fəaliyyətini) ərinə hədiyyə etsə, kişi də əvəzində, Quranında buyurulan

{وَإِذَا حُییتُمْ بِتَحِیةٍ فَحَیوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ حَسِیبًا}

“Sizə salam verildikdə, siz ondan daha gözəl və yaxud onun kimi bir salam(la cavab) verin!”(1)

ayəsini uyğun əməl etməlidir. Şübhəsiz, Allah hər şeyin hesabını aparandır) hökmünə əsasən, həmin miqdarda və ya

səh:258

ondan bir qədər artıq qadına nəyi isə hədiyyə və əta etməlidir.

Vəfalı və qadınlarına məhəbbət bəsləyən kişilər arasında həmişə onların (qadınların) etdikləri fədakarlıq və verdikləri hədiyyələr müqabilində onlara nə isə könül oxşayan bir hədiyyə, ev və s. almaq qayda halını almışdır.

Hər halda, bizim demək istədiyimiz məsələ talaq məsələsinin qadının evsiz-eşiksiz qalmasına səbəb olmamasıdır. Talaq və boşanma qanunlarında dəyişikliklərin edilməsi həmin çətinlik və problemlərin həll edilməsində təsirli rola malik olmayacaq. Bu məsələ qadının iqtisadi cəhətdən azad və müstəqil olub-olmaması məsələsi ilə əlaqədardır və İslam da həmin məsələni həll etmişdir. Belə problemlər bəzi qadınlar arasında islami təlim və qanunlardan xəbərsizliyin olması və digər qrupdan olan qadınlar arasında isə sadəlövhlük və qəflətdən qaynaqlanır. Əgər qadınlar İslamın onlar üçün nəzərdə tutmuş olduğu fürsətlərdən istifadə etsə və öz ərlərinə fədakarlıq kimi xüsusiyətləri nişan verməsələr, bu məsələ və çətinliklər öz-özlüyündə həll olub aradan qalxacaqdır.

göstərdiyi məlum olur. Amma həmin varlıq öldüyü zaman, yəni ailə dağıldıqda, onu süni şəkildə və qanunlarla mumyalayaraq qorumağa çalışmır və buna görə təəssüflənərək onun dəfn edilməsinə göstəriş verir.

Talaq və boşanma haqqının kişiyə verilməsi səbəbi aydın oldu. Yəni, evlilik münasibətləri təbii əlaqələrə əsaslanır və onun xüsusi mexanizmi mövcuddur. Bu münasibətlərin möhkəmləndirilməsi, eyni zamanda, onun dağıdılması ilə bağlı bütün kilidlər xilqətdə kişinin ixtiyarı və əlində qoyulmuşdur. Xilqət və yaradılış hökmlərinə əsasən, hər hansı bir kişi və qadın bir-birinə nisbətdə müəyyən edilmiş xüsusi mövqe və funksiyalara malikdirlər və onları heç cür əvəz etmək və ya bir-birinə bənzətmək mümkün deyil. Həmin mövqe və xüsusiyyətlərin bir növ talaq haqqına da məxsus olduğunu söyləmək olar. Başqa bir ifadə ilə desək, o digər məsələ deyil, hər bir kişi və qadının eşq və məhəbbət məsələsi və evliliyi ilə bağlı olan bir xüsusiyyətdir.

dəqiqdir. İslam vəhyin şüasında ailə münasibətlərinin təməl və əsasları ilə əlaqədar olan rəmz və sirlərə agah olmuşdur. Hazırda on dörd əsr keçdikdən sonra elm həmin məsələ və sirlərə yol taparaq özünü yaxınlaşdırır.

ona qarşı pis rəftar edildikdə, belə ki, həmin rəftarlar onların artıq bir yerdə yaşaya bilməsinə mane olduğu zamanlarda qadın vəkil və ya vəkalət verdiyi şəxsin vasitəsi ilə məhkəmədə həmin şərtlərin gerçəkləşdiyini sübut etdikdən sonra özünü boşanmış kimi elan edə bilər.”

Diqqət edildiyi kimi, İslami və fiqhi baxından İranda talaq haqqının qadınlara aid olmayıb kişilərə verilməsini və bu haqqın bir tərəfli olmasını söyləməyin doğru olmadığı məlum olur. İslami fiqhdə və İran ictimai qanunlarında bu haqqın təbii olaraq mövcud olmadığı aydın və şübhə edilməyən bir məsələdir, amma qadınlar razılaşma və şərtə əsasən həmin hüquqa (haqqa) sahib ola bilərlər.

Hazırda növbə bizim əvvəldə bəyan etdiyimiz bəhsin ikinci qisminə, yəni kişilərin namərdlik edərək qadına daha çox əziyyət etmək məqsədi ilə onlara talaq verməməsi - həqiqətən də, bu çox böyük bir problemdir - məsələsinə yetişir. İndi diqqət edək görək, İslam bu zəminədə hansı çıxış yollarını nəzərdə tutmuşdur. Gələn bəhsimizdə bu barədə “Məhkəmə vasitəsi ilə verilən talaq” başlığı altında söhbət açacağıq. Birinci məsələ barədə söhbətimiz uzandığı üçün sizdən üzr istəyirik.

bağlı hansısa bir vəzifə və məsuliyyəti onların ixtiyarında qoymadığı və ya istisna və nadir hallar olmaqla, belə bir hüququ onlara verməsi barədə bəhs etmək istəyirik.

Talaq kişiyə verilən təbii bir haqdır, bu şərtlə ki, onun qadınla münasibətləri öz təbii axarı ilə davam etmiş olsun. Həmin məsələnin kişi və qadın arasındakı təbii axarı onların bir yerdə yaşamağa davam etmək istədikləri müddətdə kişinin qadının haqqını əda etməsi, onu mühafizə edərək qoruması və s. kimi məsələlərdir. Eyni zamanda, əgər qadınla həyat sürməyə davam etmək istəməzsə, onun haqlarını tapdalamadan xoşluqla qadına talaq verməsidir. Yəni, qadına talaq verməkdən imtina etməməsi, hüquqlarına təcavüz etməməsi və Quranın dediyi kimi

{وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ}

 (Onlara öz malınızdan bir pay verməli və onları öz malınızdan bəyənilən şəkildə bəhrələndirməlisiniz, dövlətli öz imkanı qədər və kasıb öz imkanı qədər. Bu haqq, yaxşı əməl sahibləri üçün sabit və vacibdir) evlilik münasibətlərini yaxşılıqla sona yetirməlidir. (1)

Əgər talaq məsələsi özünün təbii axarı ilə davam etməsə necə? Yəni, nə İslamın qəbul etdiyi kimi yaxşı rəftar və səadətli ailə təşkil etmək fikrində olan, nə də qadına öz işləri ilə məşğul olmağa imkan verən bir kişi meydana çıxsa, başqa bir ifadə ilə desək, nə qadının razılığını cəlb etməyə və ər kimi öz vəzifəsini yerinə yetirməyə meyil göstərir, nə də qadına talaq verməyə razıdır, belə olan hallarda nə etmək lazımdır?

Təbii şəkildə baş verən talaq təbii olan doğum məsələsinə bənzəyir və o, öz mərhələsini təbii olaraq ötür. Amma kişi tərəfindən öz vəzifələrinə əməl etmədən və talaq vermək istəmədiyi halda gerçəkləşən talaq qeyri-təbii şəkildə baş verən doğuşa bənzəyir ki, həkim və cərrahların yardım və köməyi ilə övladı güclə dünyaya gətirirlər.

səh:263

“ədalət dini” olduğunu etiraf edən bəzi şəxslər bu cür nəzərlər irəli sürürlər. Əgər zalimanə bir qanunu “xərçəng xəstəliyi” adı altında İslam dininə yapışdırmaq istəsək, onda, “sel”, “əsəb sisteminin iflici” adlı digər qanunları da zalimanə qanunlar kimi qəbul etməyimiz üçün heç bir maneə olmayacaqdır.

Əgər məsələnin bu cür olduğunu qəbul etsək, onda, İslam dinin əsas rükn və təməli olan ədalət harada qaldı? Peyğəmbərlərin hədəf və məqsədi olan ədalətin bərpası hara getdi?

Deyirlər ki, bu xərçəng xəstəliyidir. Lap yaxşı, əgər belə bir xəstəliyə düçar olan şəxsi sadə bir cərrahi əməliyyat etməklə xilas etmək mümkündürsə, onda, biz bu addımı atmamalı və xəstənin həyatını qurtarmamalıyıqmı?

Hansısa bir kişi ilə evlənən qadın onunla birgə yaşadıqdan sonra onların əhval-ruhiyyə və vəziyyətləri dəyişir, eyni zamanda, kişi öz ixtiyarından sui-istifadə edərək qadına talaq vermək istəmir. Kişinin belə bir addım atmaqda məqsədi qadının ona layiq bir kişi ilə evlənməsinə mane olmaq və Quranın ifadə etdiyi kimi desək, onu özündən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün talaq verməməsidir. Həqiqətən də, bu məsələ qadın üçün xərçəng xəstəliyinə tutulmuş adamın düşdüyü vəziyyətə bənzəyir. Amma xərçəng xəstəliyinin bu növünün asanlıqla müalicə oluna biləcək bir xəstəlik olduğunu da diqqətə çatdırmaq lazımdır. Sadə və yüngül bir cərrahi əməliyyatla xəstəliyə tutulan şəxs yenidən öz əvvəlki sağlamlığını tamamilə geri qaytara bilər. Bu cür əməliyyatlar səlahiyyətlərə malik olan şəri hakim və məhkəmə heyəti tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Əvvəlki məqalələrdə bizim cəmiyyətimizdə mövcud olan iki böyük problem və çətinliyin bəzi zülümkar kişilərin talaqdan imtina etməsi və din adı bəhanəsi ilə zülmə mürtəkib olması səbəbi ilə yaranmasını sizə bildirmişdik. Belə zülümlər və İslam və din adına səhv və yanlış olaraq söylənən və “qadın həmin əziyyət və çətinliklərə əlacsız xərçəng xəstəliyinə tutlmuş insan kimi səbr və təhəmmül etməlidir” qəlibindəki cümlələrlə də ona (dinə) daha çox zərbə vurulmasına səbəb olur. Biz bu məsələ ətrafında bəhs etmək istəyir və İslam barəsində bədgüman

səh:265

olmuş şəxslərə İslam dininin belə düşüncələrdən daha yüksək səviyyədə dayandığını bildirmək və qaranlıq qalmış məsələlərin aydınlaşdırılmasını istəyirik.

edilən gəlirini tərəflər arasında bölüşdürürlər.

Hər halda, şəri hakim və qazının vəzifəsi imtina edilən mal barədə ixtiyara malik olaraq düzgün dəyərləndirmə apara bilməkdir. Bu məsələlərdə mal sahibinin icazə verib-verməməsi o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir.

Görəsən, nə üçün belə hallarda həqiqi mülkiyyət sahibinin qanuni haqqına riayət edilmir?

Çünki işin içində digər bir məsələ var və həmin məsələ bundan ibarətdir:

“Mal və sərvətin istifadəsiz qalmasının qarşısı alınmalı və onun tələf olmasına mane olunmalıdır. Həqiqi mal və sərvət sahiblərinin haqq və mülkiyyət hüquqlarına riayət etmək həmin sərvətin tələf və istifadəsiz olmadığı zamanlarda zəruridir.”

Məsələn, üzərində ixtilaf və münaqişə edilən malın qılınc, qiymətli bir daş və s. kimi bir şey olduğunu və tərəflərdən heç birinin onu digərinə satmağa razılıq vermədiyini, amma hər iki tərəfin onları ortadan bölərək özlərinə götürmələrinə hazır olduğunu düşünün. Yəni, tərəflərin həmin malı dəyər və qiymətdən salmaqla bağlı razılığa gəldiklərini təsəvvür edin. Görəsən, İslam buna icazə verirmi? Xeyr! Nə üçün? Çünki belə bir addımın atılması mal və sərvətin zay və tələf edilməsidir.

İslam fəqihləri arasında böyük şəxsiyyət kimi tanınan Əllamə Hilli belə buyurur: “Əgər tərəflər belə bir addım atmağa səy göstərsələr, şəri hakim onlara mane olmalı və qarşısını almalıdır. Mal sahiblərinin razılıqları və fikir birliyi belə bir işin həyata keçirilməsi üçün icazə verilməsinə kifayət etmir.”

yerinə yetirib digərlərini həyata keçirmədikdə və bütün bunlarla yanaşı, qadına talaq vermək istəmədikdə, görəsən, dinimiz hansı tədbir və çarələri düşünmüşdür?

İqtisadi və maddi baxımdan mallarla bağlı şəri hakim və qazıya dəxalət etmək ixtiyarı verdiyi kimi, görəsən, bu məsələdə də onlara müdaxilə etmək üçün hüquq vermişdirmi, yoxsa, ümumiyyətlə, belə bir haqq nəzərdə tutulmamışdır?

“(Kişinin arvadı yenidən özünə qaytarmaq haqqına malik olduğu ric’i) talaq iki dəfədir. Beləliklə, (hər dəfə iddə müddətində qayıdaraq onu) yaxşılıqla saxlamaq və ya (qayıtmayıb onu) xoşluqla buraxmaq (kişinin öhdəsinədir).”(1)

Yəni, talaq haqqı və qayıtmaq iki dəfədən artıq deyil, bundan sonra ya barışmaq, ya da xoşluqla ayrılmaq lazımdır.

Bir daha “Bəqərə” surəsində buyurulur:

{وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ}

“Qadınlara talaq verdiyiniz və onlar iddələrinin sonuna yaxınlaşan zaman, (ya yenidən qayıdın və) onları yaxşılıq və xoşluqla saxlayın, ya da (qayıtmayaraq) onları yaxşılıq və xoşluqla buraxın. Onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olarsınız. Belə edən kəs, şübhəsiz, özünə zülm etmişdir.”(2)

Ayədə demək istənilən mətləb qadınların iddə müddəti başa çatdıqda ya onlarla barışmaq, ya da yaxşı şəkildə onlardan ayrılmağın lazım gəldiyidir. Onlara əziyyət vermək və zülm etmək üçün ayrılmamaq bəyənilən bir iş deyil. Belə bir işə addım atan kəslər başqalarına deyil, özlərinə zülm etdiklərinin fərqinə varmırlar.

Bu ayədən ümumi bir qayda əldə edilir və o da bundan ibarətdir ki, kişi ailə həyatında iki yoldan birini seçməlidir: Ya öhdəsinə düşən hüquq və vəzifələri layiqli şəkildə yerinə yetirməlidir (qadınla layiq olduğu kimi rəftar etməlidir), ya da evlilik əlaqə və münasibətlərinə son qoyaraq qadını azad buraxmalıdır (ondan xoşluqla ayrılmalıdır). Qadınla yaxşı rəftar etməmək və ondan ayrılmamaq kimi üçüncü bir yol İslamın nəzərində mövcud deyildir.

{وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا}

(onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olasınız)

- Bu cümlə həmin üçüncü yolun olması düşüncəsini aradan qaldıraraq onu inkar edir. Yuxarıdakı ayədə ümumi bir məfhum nəzərdə tutulmamış deyil. Yəni, həm kişinin qadına qəsdən və

səh:269

bilərəkdən zülm etməsi və həm də kişinin təqsir və günahı olmadığı halda, onun qadınla həyat sürməsinə davam etməsinin qadın üçün zərərdən başqa, bir şeylə nəticələnməməsini nəzərdə tutur.

Ayədə iddə, kişinin öz fikrindən dönərək qadına talaq verməkdən vaz keçməsi və ya bu haqqın olmaması, başqa bir ifadə ilə desək, onun təklif və vəzifələri ilə əlaqədar bəhs edilməsinə baxmayaraq, əgər kişi qadınla yaşamağa davam edərsə, onunla daha layiqli şəkildə rəftar etməsi nəzərdə tutulmuşdur, nəinki, qadına yenidən əzab vermək üçün onunla barışması. Əslində, ayə ümumi halları diqqətə çatdırır, yəni bütün hallar və zamanlarda evlilik münasibətləri bəyan edilir. Deməli, kişi üçün əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, iki yoldan birini seçməkdən başqa, bir yol yoxdur.

Fəqihlərdən bəziləri bu məsələ ilə əlaqədar səhvə düçar olaraq onun sadəcə iddə müddətində qadınları ilə barışıq etmək istəyən kişilərə şamil olduğunu düşünmüşlər. Amma ayə istənilən zaman və dövrdə bütün kişilərin qadına qarşı vəzifə və məsuliyyətlərini aydınlaşdırır. Bizim dəlilimiz həmin ayələrin Əhli-beyt (ə) tərəfindən təkcə iddə ilə bağlı olan hallarda deyil, digər zamanlarda da dəlil və sübut gətirilməsidir. İmam Baqir (ə) belə buyurmuşdur: “Öz qadını ilə yaxınlıq etməmək və cinsi münasibətdə olmamaqla bağlı and içən kişi, dörd aydan sonra, məcburi şəkildə ya öz andını pozmalı və andını pozduğu üçün kəffarə verməlidir, ya da qadınını boşamalı və ondan ayrılmalıdır. Çünki Allah ya qadınlarla birlikdə yaşamaq, ya da onlardan xoşluqla ayrılmağa göstəriş vermişdir.”

Bir kişi özü üçün vəkil tutaraq onun yerinə əqd etməsini və onun əvəzindən mehriyyəni müəyyən etməsini digər bir şəxsə tapşırmış və vəkil həmin işləri yerinə yetirdikdən sonra, vəkil tutan şəxs ona vəkalət verdiyini inkar etdikdə, imam Sadiq (ə) bu barədə belə buyurmuşdur: “Həmin qadının özü üçün başqa bir ər seçməsində (ərə getməsində) heç bir maneə yoxdur. Əgər müvəkkil (vəkil tutan şəxs) həqiqətən də, vəkalət verərək qadına kəbin kəsdirmişdirsə, Allahla öz arasında həmin qadına talaq verməsi vacibdir. Qadına talaq vermədən onu başlı-başına

səh:270

buraxmaq olmaz. Allah Quranda belə buyurmuşdur:

{فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ}

İmamın bu sözlərindən həmin ayənin xüsusi hallar üçün deyil, ümumi olaraq nəzərdə tutulduğu məlum olur. Şəri hakim kişi öz vəzifələrinə əməl etmədiyi və qadına talaq vermədiyi zamanlarda onu öz hüzuruna çağırmalıdır. Ona əvvəlcə, talaq verməsini təklif etməlidir və əgər kişi talaq verməyə razı olmazsa, şəri hakim özü qadına talaq verməlidir. “Əbu Bəsir imam Sadiqdən (ə) nəql etdiyi hədisdə belə deyir: “Əgər hansısa bir kişi qadını olduğu halda, onu geyim və nəfəqə ilə təmin etməzsə, müsəlmanların şəri hakimi onlar arasında talaq verməklə fasilə salmalıdır.””

Hazırkı əsrdə dövrünün tanınmış fəqihlərindən olan bir alimin nəzəriyyələrini sizin diqqətinizə çatdırdıq. Bu məsələ barəsində daha ətraflı şəkildə məlumat almaq istəyən kəslər Əllamə Hillinin “Zövcələrin hüququ” adlı risaləsinə müraciət edə bilərlər.

Diqqət edildiyi kimi, {فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ} cümləsinin ümumi bir qayda və düstur olduğu və Quranın da həmin düstura əsasən, zövcələrin hüquq məsələlərini tənzimlədiyi məlum olur. İslam dini bu göstərişlərə, xüsusən də,

{وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا} (onları əsla incitmək və ziyan vurmaq üçün saxlamayın ki, zülm etmiş olarsınız) cümləsi ilə təkid etməklə, kişiyə onunla birgə yaşamaq xatirinə deyil, qadının başqası ilə evlənməsinə mane olmaq və ya onu incitmək məqsədilə öz nikahında saxlamağa heç vaxt icazə vermir.

mütaliə etdikcə, İslam dininin nəzərdə tutduğu və müəyyən etdiyi qayda və qanunların aydın və aşkar olmasını, eyni zamanda, dəqiq və ciddiliyini anlayaraq başa düşür.

“Üsuli-kafi“ əsərinin beşinci cildi, səhifə beş yüz ikidə imam Sadiqdən (ə) belə bir rəvayət nəql edilmişdir:

إذا اراد الرجل ان یتزوج المرأة فلیقل:أقررت بال میثاق الّذی اخذ الله:إمساک بمعروف أو تسریح بلحسان

Yəni, hansısa bir kişi qadınla evlənmək istədiyi zaman, Allahla arasında bağladığı əhdə əsasən, qadınla layiqli və yaxşı rəftar edəcəyinə və lazım gələrsə, ona xoşluqla talaq verəcəyinə etiraf edir.

“Nisa” surəsinin iyirmi birinci ayəsində Allah buyurur:

وَکَیْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَی بَعْضُکُمْ إِلَی بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنکُم مِّیثَاقًا غَلِیظًا

“Onu necə geri alırsınız, halbuki, siz (cismi və ruhi cəhətdən əlaqədə olaraq) bir-birinizə yetişmisiniz və onlar sizdən (nikah vasitəsi ilə) möhkəm bir əhd-peyman alıblar! “

Bütün şiə və sünni təfsirçiləri “möhkəm əhd-peyman” cümləsindəki məqsədin Allahın

{فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ}

 cümlə ilə kişilərdən almış olduğu əhd-peyman olmasına və imam Sadiqin (ə) də “Kişilər evləndikləri zaman qadınla layiqli şəkildə davranacaqları və ya onları xoşluqla boşayacaqları barədə söz verirlər” - dediyi məsələyə işarə edildiyinə etiraf etmişlər.

İslam peyğəmbərinin (s) həccətül-vidada (vida həccində) bu barədə söylədiyi sözlər mövcuddur. Həmin sözlər əhli-sünnə və şiə tərəfindən nəql edilmişdir. O həzrət buyurur:

إتَّقوا اللهَ فی النساءِ ُفإنَّکم اخذتموهنَّ بأمانةِ اللهِ واستحللتم فروجهنَّ بکلمةِ اللهِ...

“Ey insanlar! Qadınlarla bağlı Allahı nəzərdə tutaraq ondan qorxun. Siz onları Allah yanında bir əmanət olaraq qəbul etmiş və onların ismətlərini özünüzə Allah kəlməsi ilə halal etmisiniz.”

İbn Əsir “Nəhayə” kitabında aşağıdakı kimi qeyd edir:

“Peyğəmbərin (s) buyurmuş olduğu cümlələrdə “Allah kəlməsi” kimi qeyd edilən və qadınların ismətinin kişilərə halal olmasına səbəb olan sözlərdəki məqsəd Quranda

səh:272

bildirilən {فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ} - cümləsidir.”

€

məqalədə söylədiyimiz mətləblər barədə müəyyən mənada anlayış və məlumat əldə etməsinə ümid edirik. Biz həmin məqalədə aşağıdakı tərtiblə talaqla əlaqədar olan beş nəzəriyyəyə işarə etmişdik:

1. Talaqa əhəmiyyət verilməməsi və onun qarşısını alan bütün əxlaqi və ictimai qeydlərin aradan qaldırılması.

2. Katolik kilsəsinin irəli sürdüyü nəzəriyyəyə əsasən, evliliyin əbədi və daimi olması barədə ümumi düşüncənin formalaşması.

3. Evlilik və izdivacın qadın tərəfindən deyil, kişi tərəfindən dağıdılmasının mümkün olması.

4. Hüquq bərabərliyi iddiaçılarının irəli sürdükləri kişi və qadının hər ikisinin ayrılıq və boşanma kimi haqlara malik olması və onların bu baxımdan oxşar hüquqlara sahibliyi ilə bağlı nəzəriyyələr.

5. Talaq qapısı kişinin üzünə açıq olduğu kimi, qadın üçün də bağlı deyil. Amma kişinin xaric olmaq üçün nəzərdə tutulan qapısı qadından fərqli şəkildə olaraq iki ədəddir.

Həmin məqalədə İslamın beşinci nəzəriyyəni qəbul etdiyini söyləmişdik. Əqdin (kəbin oxunması və nikahın) və məhkəmə vasitəsi ilə həyata keçirilən talaqın şərtləri ilə əlaqədar dediklərimiz məsələlərdən İslamın qadın üçün talaq haqqını təbii şəkildə nəzərdə tutmamasına baxmayaraq, bu məsələni tamamilə onun üzünə bağlamadığı, eyni zamanda, məxsus və xüsusi çıxış qapılarını qadın üçün müəyyən etdiyi aydın və məlum oldu.

Məhkəmə vasitəsi ilə həyata keçirilən talaq və boşanmalar barəsində, xüsusən də, imamlar və digər islami məzhəblərin sahib olduğu etiqad və əqidələri nəzərə aldığımız və islami özlkələrdə ona uyğun şəkildə əməli olaraq yerinə yetirilənləri göz önündə tutduğumuz zaman, bundan daha artıq bəhs etmək mümkündür. Amma biz bu miqdarda verdiyimiz məlumatın oxucu üçün kifayət etdiyini hesab edirik.

səh:274

səh:275

yarımailəvi həyat tərzi sürən qəbilələr arasında mövcud olduğunu da iddia etmişlər. Yəni, onun yarımailəvi həyat tərzi və cinsi kommunizm arasında ortaq bir mövqe tutduğunu demişlər.

Qədimdə bir neçə qardaşın müştərək olaraq bir neçə bacı ilə və ya bir tayfadan olan müəyyən saydakı kişilərin digər tayfadan olan müəyyən qadınlarla şərikli (müştərək) şəkildə evləndikləri də söylənilmişdir.

Vil Dorant məşhur əsəri olan “Sivilizasiya tarixi” adlı əsərinin altmışıncı səhifəsində belə yazır:

“Bəzi məntəqələrdə evlilik toplu və cəm halında həyata keçirilirdi. Yəni, hansısa bir tayfadan olan kişilər müştərək şəkildə digər tayfadan olan qadınlarla evlənirdilər. Tibet ərazisində belə bir adət var idi ki, bir neçə qardaş, digər tayfadan olan bir neçə bacı ilə evlənirdi və bacılardan hansının hansı qardaşla evləndiyi məlum deyildi və bu, bir növ, cinsi kommunizm idi, eyni zamanda, qardaşlardan hər hansı biri istədiyi bacı ilə cinsi münasibətə girə bilirdi. Yuli Sezar da qədimdə İngiltərədə mövcud olan belə oxşar bir adətə işarə etmişdir. Həmin hadisələrin - qardaş öldükdən sonra onun qadını ilə evlənməyin - qalıqlarını yəhudi və digər qədim qəbilələr arasında yayıldığını diqqətə çatdırmaq lazımdır.”

münasibətə girə bilərdi. Bir qayda olaraq, belə qadınlar evlərinin damına bayraq sancır və bu yolla digər qadınlardan seçilirdilər. Həmin qadın cinsi rabitədə olduğu kişiləri uşağı dünyaya gəldiyi zaman bir araya toplayır və kahin, həmçinin, bizim zamanımıza uyğun bir ifadə və terminlə desək, antropoloq (insanın fizionomiyasına əsasən, onun kimliyini müəyyən edə bilən mütəxəssis) çağıraraq uşağın kimə mənsub olduğunun müəyyən edilməsinə çalışırdı. O şəxs də uşağın görünüş və qiyafəsindən hansısa kişiyə məxsus olduğunu bildirsəydi, həmin şəxs məcburən bununla razılaşaraq uşağın rəsmi və qanuni şəkildə valideyni olduğunu təsdiqləyirdi.

Cahiliyyət dövründə sadalanan bütün bu evlilik növləri var idi və Allah-taala Məhəmmədi (s) peyğəmbərliyə seçərək həmin evlilikdən yalnız zəmanəmizdə yayılmış olanını (bir qadına sahib olmaq) saxlamış və digər evlilik növlərini aradan qaldırmışdı.”

Dediklərimizdən cahiliyyət dövründə bir neçə kişiyə sahib olan qadınların (evliliyin) var olduğu məlum oldu.

Montesko “Qanunların ruhu” adlı əsərində yazır: “Ərəb səyyahı olan Əbu Züheyr Əl-Həsən doqquzuncu əsrdə Hindistan və Çinə səyahət edərək bu adətin (bir neçə ərə sahib olmaq) olduğunu orada da müşahidə etmişdir. Əbu Züheyr həmin məsələni fahişəliyə dəlil gətirmişdir.” Montesko bunun ardınca belə yazır: “Malabar sahillərində Nair adlı bir qəbilə yaşayır. Bu qəbilənin kişiləri qadınları özlərinə bir neçə kişi seçə bildikləri halda, birdən artıq qadınla evlənə bilməzlər. Mənim nəzərimcə, belə bir qanunun həmin qəbilə arasında mövcud olmasına səbəb, bu qəbilənin döyüşkən olmasıdır və evlilik və qadına bağlılıq onların müharibə və döyüşçülük ruhunu aradan aparmasın deyə, belə bir qanun yaradılmışdır. Eyni zamanda, Avropada da biz əsgərlərin döyüş ruhunun məhv olmaması və döyüşə meyillərini azalmaması üçün evlənməsinə mane olduğumuz kimi, Nair qəbiləsi də həmin məsələ səbəbi ilə kişilərin ailəyə bağlılığına imkan daxilində mane olmağa çalışmışlar. Ab-havanın təsiri ilə onlar evliliyin qarşısını tamamilə ala bilmədiklərindən, bir neçə kişinin bir qadına sahib olmasına icazə vermişlər ki, bu yolla onlarda döyüş ruhiyyəsi ölməsin.”

səh:279

zamanı İran xalqı, həmçinin, bəzi digər millətlər arasında da bu qanun və adətlər mövcud olmuşdur.

Montesko yazır ki, Malaziya qanunlarında üç qadınla evlənməyə icazə verilirdi. Eyni zamanda, o, sözlərinə belə davam edir: “Roma imperatoru Valentin xüsusi səbəb və dəlillərə əsasən, kişilərə bir neçə qadınla evlənməyə icazə vermişdi. Amma bu qanun Avropanın şərait və ab-havası ilə uyğun və münasib gəlmədiyindən, Teodor, Akardiyus və Monoriyus kimi digər Roma imperatorları tərəfindən ləğv edilmişdir.”

Kişilərin döyüş, müharibə və ovçuluqla məşğul olmaları onların həyatının daha çox təhlükədə olmasına gətirib çıxarırdı və qadınlara nisbətdə daha tez tələf olurdular. Bu cür amillər qadınların sayca çoxluğuna səbəb olurdu və kişilər ya daha çox qadınla evlənməli idilər, ya da qadınların əksəriyyəti ərsiz həyat sürmək məcburiyyətində qalmalı idi. Ölüm hadisələrinin çox baş verdiyi millətlərdə bir dəstə qadının ərsiz qalaraq nəsil artırılması məsələlərindən uzaq düşməsi bəyənilmirdi. Şübhəsiz ki, ibtidai icma quruluşunda kişilərin çoxlu sayda qadına sahib olması həmin zamanla uyğun və münasib idi, çünki qadınlar kişilərdən sayca üstünlük təşkil edirdilər.

Nəsilin sağlamlaşdırılması baxımından da, çoxlu ərə sahib olmaq bir ərə sahib olmaqdan üstün tutulurdu. Aydın məsələdir ki, yeni eradakı bəzi qüdrətli kişilər gec evlənir və qadını ilə uşağa sahib olmaq məsələsi baxımından gec razılığa gəlirdilər. Amma keçmiş zamanda belə kişilər ən yaxşı qadınlara malik olur və onlardan çoxlu övladlar dünyaya gəlirdi. Həmin səbəbə əsaslanaraq bir sıra millətlər arasında çoxarvadlılığın son zamanlara qədər davam edərək gəlib çıxmasını deyə bilərik. Sadəcə bizim əsrimizdə bu məsələlər get-gedə azalmağa və haradasa, ortadan qalxmağa başlamışdır. Bu adət və ənənənin aradan qalxmasına bir neçə amil səbəb olmuşdur. Həmin amillər bunlardır:

Əkinçiliyin inkişaf etməsi ilə insanların, xüsusən də, kişilərin itki və tələfatların az baş verməsi və onların qadınlarla sayca bərabər səviyyəyə gəlməsi, eyni zamanda, bir neçə zövcəyə sahib olmaq, hətta, ibtidai icma quruluşunda olsa belə, imkanlılara məxsus bir imtiyaz hesab olunmağa başlaması və həmin cəhətdən kişilərin əksəriyyətinin bir qadınla kifayətlənməsi və onun əvəzinə zinaya əl atmaları.”

Qustav Levbon “Sivilizasiya (mədəniyyət) tarixi” əsərinin beş yüz yeddinci səhifəsində yazır:

“Avropada Şərqdəki adətlərdən heç biri çoxarvadlılıq qədər pis tanıtdırılmamış və bu adətlə bağlı olduğu kimi, Avropa bu qədər xətaya yol verməmişdir. Avropa yazıçıları çoxarvadlılığın İslam dininin təməllərindən birini təşkil etdiyini hesab etmiş və

səh:282

İslam dininin yayılması, şərqlilərin tənəzzül və dəyişikliyə uğraması baxımından onu “səbəblərin səbəbi” adlandırmışlar. Bundan əlavə, onlar etiraz etməklə yanaşı, şərqli qadınların halına acıyaraq onların vəziyyətinə üzülür və sarayların dörd divarı arasında xacələrin nəzarəti altında qaldıqlarını deyirdilər. Həmçinin, əgər onların razılıqlarının əleyhinə hansısa bir addım atılardısa, onlara əziyyət verərək qəddarcasına edam da edə bilərdilər. Şərq qadınları barəsindəki bu cür təsəvvürə malik olmağın heç bir sənədli və dəlilə istinad edən əsası mövcud deyil.

Əgər avropalılar yersiz olan təəssübkeşliklərini özlərindən kənarlaşdıraraq məsələyə bir qədər diqqətli yanaşsalar, onda, çoxlu sayda zövcəyə sahib olmanın Şərqdə ümdə və başlıca bir adət-ənənə olduğunu, Şərqdə qadına daha çox ehtiram və hörmət edilməsi, eyni zamanda, əxlaqi baxımdan da şərqlilərin tərəqqi etməsini, ailə daxilindəki münasibətlərin möhkəmlənməsinə səbəb olmasını, bir sözlə, Avropaya nisbətdə Şərqdəki qadınlara daha artıq hörmətlə yanaşılmasını təsdiq edəcəklər.

Biz bəhsimizə başlamazdan öncə, çoxarvadlılıq məsələsinin İslamla heç bir bağlılığının olmadığını möhtərəm oxucuların diqqətinə çatdırmağı zəruri hesab edirik. Çünki bu adət və ənənələr İslamdan qabaq da ərəb, Şərqdə yaşayan yəhudi qövmləri, iranlı və s. xalqlar arasında geniş yayılmış idi.

Şərqdə yaşayan qövm və tayfalar İslamı qəbul etdiyi zaman, bu adətlərdən onlar üçün hansısa bir fayda və mənfəət hasil olmadı, həmçinin, indiyə qədər dünyada hansısa qüdrətli bir din belə adətləri, yəni çoxarvadlılığı nə irəli sürməyə, nə də onun aradan qalxmasına göstəriş verə bilmişdir. Barəsində söhbət etdiyimiz adətlər din tərəfindən deyil, Şərq mühit və irqi xüsusiyyətləri, digər səbəb və məsələlər nəticəsində və Şərq həyat tərzi ilə əlaqədar yaranaraq meydana gəlmişdir. Deyilən xüsusiyyətlərin Qərb mühit və təbiəti ilə uyğun gəlməməsinə baxmayaraq, bir zövcəyə sahib olmaq orada adət formasını almışdır. Halbuki, biz həmin məsələlərin sadəcə qanun kitablarında dərc olunduğunun şahidi oluruq və onların rəftar və həyat tərzi deyilənlərin əksini göstərir. Mən həqiqətdə, Şərqdə

səh:283

şəri şəkildə mövcud olan çoxarvadlılığın Qərbdəki bir zövcəyə sahib olmaqdan hansı əskikliyi və naqisliyinin olması barədə təəccüb edirəm. Əksinə, mən bütün cəhətdən çoxarvadlılığı dəstəkləyirəm. Şərqlilər bizim böyük şəhərlərimizə səyahət etdikləri zaman, bizim həyat tərzimizi gördükləri üçün, etirazlarımıza çox təəccüblənirlər... “

Bəli, çoxarvadlılıq məsələsini İslam ixtira etməmişdir, əksinə onu bir tərəfdən məhdudlaşdırmış, digər tərəfdən də onu ən son həddə (dörd ədədə) çatdırmışdır. Eyni zamanda, həmin məsələ ilə əlaqədar ağır şərt və qeydləri nəzərədə tutmuşdur. Adətən, İslamı qəbul edən millət və qövmlər öncədən həmin ənənələrə sahib idilər və İslamı qəbul etməklə də onun irəli sürdüyü şərt və qeydləri qəbul etmək məcburiyyətində qaldılar.

qadınlar adlanan zövcələr oğlan uşağı dünyaya gətirdikləri zaman, fəqət həmin uşaq ata tərəfindən qəbul edilirdi.”

Mərhum Səid Nəfisinin yazmış olduğu “Sasanilərin süqutundan tutmuş Əməvilərin süqutuna qədər İran cəmiyyətinin tarixi” adlı əsərində bu cümlələri qeyd edir: “Kişinin ala (evlənə) bildiyi qadınların sayında heç bir məhdudiyyət yox idi və bəzi Yunan sənədlərində bir kişinin evində yüzlərlə qadının olduğu qələmə alınmışdır.”

Montesko “Qanunların ruhu” əsərində Roma tarixçisi Akatyasdan belə nəql edir: “Yustinyan zamanında məsihilər tərəfindən təhqirlərə məruz qalmış Roma filosoflarından bir neçə nəfər məsihi dinini qəbul etmək istəmədiklərindən Romanı tərk edərək İran padşahı Xosrov Pərvizə pənah gətirmişlər. Xosrof Pərvizin sarayında təkcə çoxarvadlılığı müşahidə etmək deyil, kişilərin digər qadınlarla da cinsi münasibətə girmələri onların təəccüb və heyrətinə səbəb olmuşdur.”

Nəzərinizə çatdırırq ki, Roma filosofları Xosrov Pərvizin sarayına deyil, Ənuşirəvanın qəsrinə pənah gətirmişlər. Montesko hökmdarların adları ilə bağlı məsələdə səhv və xətaya yol vermişdir.

Ərəblər arasında zövcələrin sayı heç bir hədd və hüdud tanımırdı. İslam dini zövcələrin sayını məhdudlaşdırmaqla onu dördə endirdi və İslamın nəzərində dörddən artıq qadına sahib olmaq düzgün hesab edilmirdi. Kişilər arasında ona yaxın qadına sahib olanları da var idi və onlar İslam dinin göstərişinə əsasən, altı qadını boşamaq məcburiyyətində qaldılar.

Beləliklə, çoxarvadlılıq məsələsini İslamın kəşf və ixtira etmədiyi, əksinə onu tamamilə aradan qaldırmayaraq məhdud çərçivəyə saldığı və müəyyən qeyd və şərtləri təyin etdiyi məlum oldu. Gələn bəhslərdə çoxarvadlılıq məsələsinin meydana çıxmasına səbəb olan amilləri araşdıracağıq.

Görəsən, kişilərin qolu zorlu olması, yoxsa, müəyyən zəruri halların yaranması həmin məsələlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdurmu? Həmin zəruri məsələlər nələrdən ibarətdir? Görəsən, fiziki-coğrafi və geoloji amillər, yoxsa, digər xüsusiyyətlər onun yaranmasına səbəb olmuşdur? Uzun sözün

səh:285

qısası, nə üçün İslam o adət və ənənəni ləğv etməmişdir? İslamın həmin məsələ barəsində nəzərdə tutduğu qeyd və şərtlər nələrdir? Eyni zamanda, günümüzdə istər kişi olsun, istərsə də qadın, bəşərin çoxarvadlılıqna qarşı çıxmasına səbəb nədir? Görəsən, işin içində əxlaqi və insani, yaxud digər xüsusiyyətlərmi mövcuddur? Bütün bunlar gələcək bəhslərdə bəyan edəcəyimiz mətləblərdir.

sayda zövcəyə sahib olmağı qadının əleyhi və öz mənfəətinə əsasən, əsrlərlə qayda halına salmışdır. Eyni zamanda, qadın kişidən asılı və qüdrətə malik olmadığına görə, bir neçə ərə sahib olmaq kimi həmin məsələdən yaxa qurtara bilməmişdir.

Əsrimiz kişinin qoluzorlu olmasının sona yetdiyi bir əsr olduğu üçün, bir neçə zövcəyə sahiblik kimi imtiyaz və xüsusiyyətlər, digər yanlış və səhv imtiyazlar timsalındakı kimi, öz yerini kişi və qadının eyni və bərabər hüquqlarına vermişdir. Əgər biz bu şəkildə düşünsək, çox naşı və səthi olaraq təfəkkür etmişik.

Çoxlu sayda zövcəyə malik olmağın geniş şəkildə yayılması səbəbi nə kişinin qoluzorluluğu, nə qadının bir neçə ərə sahib olmasının zəifləyərək aradan qalxması və onların məhkumiyyəti, nə də günümüzdə zövcələrin sayının kişilərin qüdrətinin sona yetməsi məsələsidir. Eyni zamanda, bizim dövrümüzdəki kişilər zövcələrinin sayını azaltmaqla, həmin imtiyazlarını həqiqətdə, əllərindən vermirlər, əksinə onlar qadınların əleyhinə və öz xeyirlərinə əsaslanan bir imtiyaz əldə edirlər.

Mən güc və qüdrətin bəşər tarixinin dəyişdirilməsində təsirli olan amillərdən biri olmadığını deyərək onu inkar etmirəm. Həmçinin, kişilərin də öz qüdrətlərindən tarixlər boyu qadınların əleyhinə sui-istifadə etmədiyini demirəm. Amma mən amillərin güc və qüdrətlə (qoluzorluluqla) əlaqələndirilməsinin - xüsusən də, kişi və qadının ailə münasibətlərinin izah və bəyan edilməsi məsələsində - dar düşüncəlik olmasına etiqad bəsləyirəm.

Əgər yuxarıdakı nəzəriyyənin düzgün olduğunu desək, onda, məcburi şəkildə ərəblərin cahiliyyət dövründə və ya Monteskonun sözlərinə istinadən, Malabar sahillərində yaşayan Nair qəbiləsi arasında qadınların çoxlu sayda ərə malik olmasının adət halını aldığı zamanlardakı kimi, nadir və istisna olaraq qadınların çoxlu ərə sahib olduğu vaxtların qadının imkan və fürsət tapa və kişilərin əleyhinə qüdrət əldə edərək ərin say çoxluğunu onlara (kişilərə) qəbul etdirə bildiyini və bu dövrlərin qadınlar üçün “qızıl əsr” olduğunu qəbul etməliyik. Halbuki, biz ərəb cahiliyyət dövrünün qadın həyatı üçün tarixin ən qaranlıq və siyah dövrlərindən biri olduğunu bilirik.

səh:287

Əvvəlki məqaləmizdə Monteskoya istinad edərək Nair qəbiləsi arasında yayılmış olan çoxarvadlılıq məsələsinin qüdrət və qadına ehtiramla əlaqədar olmadığını nəql etmişdik. Bu məsələnin geniş yayılmasına səbəb döyüşçü və əsgərləri ailə münasibətlərindən kənar saxlamaq və onlardakı döyüş ruhunun qorunub mühafizə edilməsi üçün cəmiyyətin belə bir qərara gəlməsi məsələsidir.

Bundan əlavə, əgər çoxarvadlılıq məsələsinin səbəbi “Patriarxat” (ata şahlıq) və atanın aparıcı rola malik olmasından qaynaqlanırsa, onda, nə üçün Qərb millətləri arasında yayılmamışdır? Görəsən, “Patriarxat” (ata şahlıq) təkcə Şərqə məxsusdurmu? Qərblilər yəni bu qədər İsa (ə) və Məryəm (ə) tərəfdarı (məsihilikdə düz) olmuş və elə ibtidai zamanlardan qadın üçün kişiyə nisbətdə bərabər və müsavi hüquqları nəzərdə tutmuşlarmı? Yəni, təkcə şərqlilər arasında qüdrət amili kişilərin xeyrinə fəaliyyət göstərmiş və qərblilərdə bu amil ədalət məsələlərinə sərf olunmuşdurmu?

Qərbli qadınlar yarım əsr əvvələ qədər dünyanın ən bədbəxt qadını idi. Hətta, onlar öz malları ilə bağlı ərlərinin qəyyumluğuna möhtac olmuşlar. Qərblilərin öz etirafına əsasən, şərqli qadınlar orta əsrlərdə qərbli qadınlara nisbətdə daha yaxşı vəziyyət və şəraitə malik olmuşlar.

Qustav Lobon belə yazır: “İslam mədəniyyəti zamanında Əynan ərazisində qadınlar üçün nəzərdə tutulan imtiyaz, məqam və dərəcələr Avropada uzun illər sonra qadınlara verilmişdir. Yəni, Əndəlisdə ərəblərin qəhrəmancasına rəftarları Avropanı həmin məsələdə ötüb keçdi. Avropa əhalisi arasında qəhrəmanlıq əxlaqi  keyfiyyətləri - onun bir qismi qadınlarla rəftar etməklə bağlı idi - müsəlmanlara təqlid etmək yolu ilə yayılmışdı. Eyni zamanda, əhli-sünnənin düşündüyü kimi, qadınlara alçaqlıq və rəzillikdən nicat verərək onları əziz və izzətli edən bir din məsihilik dini deyil, fəqət İslam dini olmuşdur. Beləliklə, orta əsrlərdə bizim başçı və sərkərdələrimiz məsihi olmalarına baxmayaraq, qadınların ehtiram və hörmətini lazımı miqdarda gözləmirdilər.

Tarixin tədqiq və araşdırmasına əsasən də, müsəlmanların

səh:288

qadına ehtiram və hörmət qoyulmasına riayət etməyi bizim sələflərimizə öyrətdikləri zaman, onların (sələflərimizin) həmin yolu vəhşiliklə seyri-süluk edərək keçdiklərini bilirik və bu mətləb barədə heç bir şübhəyə yer qalmır...”

Başqaları da Qərbdə orta əsrlərdə mövcud olan vəziyyət və şəraiti bu şəkildə vəsf və təsfir etmişlər. Orta əsrlərdə Avropada “Patriarxat” (ata şahlıq), qüdrət və kişilərin ən yüksək həddə qadınlar üzərində hökmranlığının - bütün bu xüsusiyyət və halların mövcud olmasına baxmayaraq, nə üçün çoxarvadlılıq məsələsi orada yayılmamışdır?

Həqiqət budur ki, bir neçə ərə sahib olmaq nə qadınların qüdrət və fürsətə malik olması, nə həmin məsələnin ortadan qalxması qadınların zəifliyi və qüdrətlərinin əllərindən alınması səbəbi ilə, nə Şərqdə çoxarvadlılıq kişilərin qoluzorlu, qüdrətli və qadınlar üzərindəki hakimiyyəti, nə də Qərbdə bu məsələnin (çoxarvadlılığın) həyata keçirilməməsi qüdrət və kişi ilə qadınların bərabər hüquqlara malik olması ilə gerçəkləşməmişdir.

Bir dəstə qadının (təqribən, qırx nəfərə yaxın) bir yerə toplaşaraq Əli ibn Əbu Talibin (ə) yanına gəldiyini və belə dediklərini nəql edirlər:

“Nə üçün İslam dini kişilərə bir neçə qadınla evlənməyə icazə vermiş, amma qadınların bir neçə ərə sahib olmasını qadağan etmişdir? Görəsən, bu məsələ ayrı-seçkiliyə səbəb deyilmi?” Həzrət Əli (ə) onların hər biri üçün bir qabda su gətizdirərək qabı onlara verir. Sonra onlara məclisin ortasında qoyulmuş böyük və içi boş bir qaba əllərində olan qabdakı suyu boşaltmalarını söyləyir. O həzrətin göstərişinə əməl edilir. Sonra onlara əmr edir ki, sizin hər biriniz suyu tökdüyünüz qabdan iki dəfə öz qabını su ilə doldurmalıdır, amma hamı gərək qaba boşaltdığı suyunun eynilə özünü götürsün.

Qadınlar suların bir-biri ilə qarışdığı üçün onları bir-birindən ayırmağın mümkün olmadığını dedilər. Həzrət Əli (ə) buyurdu: “Əgər hansısa bir qadın bir neçə ərə sahib olsa, istər-istəməz onlarla cinsi münasibətə girəcək və daha sonra hamilə qalacaq. Belə olan təqdirdə, dünyaya gələcək uşağın hansı kişinin nəslindən olduğunu necə müəyyən etmək olar?” Bu, məsələnin kişilərə aid olan tərəfi idi.

Qadınlar baxımından da bir neçə ərə sahib olmaq həm onların təbiəti, həm də mənafeləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Qadın təkcə kişidən onun cinsi ehtiyacını ödəyəcək bir amil kimi istifadə etmir ki, biz “nə qədər çox ər olsa, bir o qədər qadın üçün yaxşıdır” - deyək. Qadın kişi ilə bağlı elə bir varlığa ehtiyac duyur ki, onun qəlbini ələ almağı bacara, (kişi) qadının hami və qoruyucusu ola, onun üçün fədakarlıq edə, zəhmət çəkərək pul qazana, iş və əməyinin nəticəsini ona sərf edə və onun həmdəmi ola bilsin.

Qadının öz əmək fəaliyyəti sayəsində ələ gətirmiş və ələ gətirdiyi pul - kişinin ehtiyaclarının bir neçə bərabəri olan puldur - nə onun geniş olan tələbatlarını ödəməyə kifayət etmir, nə də kişinin qadına nəfəqə ünvanında verdiyi və onun məhəbbəti, sevgisi yolunda ödədiyi pula çatır.

Qadının həddən artıq olan maddi ehtiyaclarını daimi olaraq

səh:290

kişi bir fədakar ünvanında həmişə təmin etmişdir. Kişi üçün ən yaxşı və ən şiddətli şövq və istək onun öz ailəsi və uşaqları üçün fəaliyyət göstərməsidir.

Bir neçə ərə sahib olmaqla qadın heç vaxt özünə nisbətdə bir kişinin həqiqi sevgisini və onun üçün fədakarlıq etməsini cəlb edərək qazana bilməz. Bu baxımdan, qadının bir neçə ərə sahib olması məsələsi onda nifrət hissini oyadır.

Deməli, həmin məsələ nə kişinin, nə də qadının istək və meyilləri ilə müvafiq olmamışdır.

qadının özünü ələ gətirdiyi zaman onun qəlbini əldən verməyə heç bir əhəmiyyət vermir. Bu cəhətdən, bir neçə qadına malik olan kişi üçün onların qəlblərini əldən vermək heç bir məna kəsb etmir. Amma qadın üçün belə deyil və kişinin qəlbi onun üçün əhəmiyyətə malikdir. Əgər kişinin qəlbini əldən verərsə, deməli, hər bir şeyi əldən vermişdir. Başqa bir ifadə ilə desək, evlilik məsələlərinə günümüzdə iki amil və ünsür dəxalət edir:

Biri maddi və digəri də mənəvi. Evliliyin maddi amili həmin cinsi münasibətdir və o, cavanlıq vaxtında daha da zirvə və pik nöqtəsinə qalxır və tədricən azalmağa doğru irəliləyir.

Mənəvi amil tərəflər arasındakı həssas və davamlı münasibətlərə dayanır və onlar arasında belə məsələlər hakimdir və zaman keçdikcə, daha da şiddətlənməyə başlayır. Kişi ilə qadın arasında mövcud olan fərqlərdən biri birinci ünsür və amilin yox, ikinci amilin əhəmiyyət kəsb etməsidir. Amma kişi üçün məsələ belə deyil.

Evlilik adətən, kişi üçün maddi və qadın üçün mənəvi cəhətlərə malikdir. Yaxud da kişi üçün maddi və mənəvi xüsusiyyətlərin bərabər və müsavi olduğunu deyə bilərik.

Bütün bunları bir kənara qoyaq. İyirmi dördüncü məqalədə avropalı psixoloq bir qadının nəzərlərini şahid gətirmiş və demişdik ki, qadın hamilə olduğu zamanlarda onun psixoloji haləti dəyişir və xüsusən, kişinin ona qarşı daha çox diqqət, məhəbbət və nəvaziş göstərməsinə ehtiyac duyur. Bu ehtiyac qadın bir ərə sahib olduğu hallarda keçərli və özünü doğruldandır.

Bir neçə ərə sahib olmaqla çoxlu sayda zövcəyə sahib olmanın bir-biri ilə müqayisə edilməsi, həmin məsələlər arasında heç bir fərqin olmamasının təsəvvür edilməsi və çoxlu sayda qadına sahib olmağa kişinin qoluzorlu və qüdrətli olmasını dəlil gətirmək və qadının bir neçə ərə malik olması imtiyazının isə onun zəif və gücsüz olduğu üçün qoruya bilməməsi ilə əlaqələndirmək açıq-aşkar bir səhv və yanlışlıqdır.

Xanım Manuçehriyan “İran konstitusiyası və ictimai qanunlarına irad” adlı kitabının otuz dördüncü səhifəsində yazır:

“İctimai qanunun 1049-cu maddəsində deyilir: “Heç kim öz

səh:292

qadınının icazəsi olmadan onun (arvadının) bacısı və ya qardaşı qızını ala bilməz... Əgər qadın icazə verərsə, ər xanımının qardaşı və ya bacısı qızı ilə evlənə bilər. Amma onun icazə vermədiyi hallarda nə etməli olduğumuzu araşdıraq. Cavabında deyirik ki, heç nə, əvəz etmək olan yerdə gileylənməyə yer yoxdur, onda, kişi başqa bir qadınla evlənə bilər.” İndi məsələni əksinə düşündüyümüzdə nə baş verəcək? Məsələn, “Qadın (evli olduğu halda) ərinin icazəsi olmadan öz ərinin qardaşı və ya bacısı oğlu ilə evlənə bilməz” - desək, damarda təəssübkeşlik qanı cuşa gələr və fəryad edərək bunun insanlıq qayda-qanunlarına sığmadığını və eyni zamanda, qadın təbiətinin də onunla müxalif olduğunu deyərlər.

Cavabında deməliyik ki, bu məsələ təkcə qadının qul olması məsələsi ilə müxalifdir. Yəni, bir malın birdən artıq maliki olmadığı və ya bir malikə qayıtdığını nəzərə alsaq, bizim qanunlara əsasən də qadın qul və mal hesab olunduğundan, onun birdən çox sahibi olmamalıdır...”

O, həmin kitabın yetmiş üçüncü səhifəsində isə belə yazır:

“Kişi dördə yaxın qadına sahib ola bildiyi kimi, biz “qadın da bəşər olduğu üçün kişinin malik olduğu hüquqlara eyni və bərabər şəkildə sahib olmalıdır” - deyə bilərik. Məntiqi olan bu dəlillərin nəticəsi kişiləri həddən artıq vəhşət və qorxuya salır. Bu yerdə onların qanları damarlarında cuşa gəlir, üzləri qızarır və onlar fəryad edərək “qadınlar birdən artıq ərə necə sahib ola bilər? “- deyirlər. Biz də soyuqqanlı və aram şəkildə cavab veririk ki, bəs, kişi birdən artıq qadına necə sahib ola bilir?

Biz burada əxlaqi pozğunluqların yayılmasını, qadınların iffət və namusunun heçə sayılmasını istəmirik, amma kişilərə onların qadınlar barəsindəki düşüncə və təfəkkürlərinin o qədər də möhkəm və sarsılmaz olmadığını anlatmağa çalışırıq. Kişi və qadın birdir. Onların hər ikisi bir-biri ilə müsavi və bərabərdirlər. Əgər kişilərə dördə qədər qadınla evlənmək haqqı verilirsə, bu haqq qadınlara da verilməlidir. Eyni zamanda, qadınların əqli baxımdan kişilərdən daha qabiliyyətli olmadığı təsəvvür olunsa da, qadınlar ruhi və nəfsani keyfiyyətlər cəhətindən heç də

səh:293

kişilərdən zəif deyillər və onlardan geridə də qalmırlar.”

Diqqət edildiyi kimi, yuxarıda bəyan edilən məsələlərdə bir neçə ərə sahib olmaqla bir neçə zövcəyə malik olmaq arasında heç bir fərq qoyulmamışdır. Azadlığa malik olmayan qadınların qul və kəniz olmalarına müxalif və zidd olan bir neçə ərə sahib olmaqla bağlı məsələni müdafiə etməklə yanaşı, sadəcə kişinin qoluzorlu və qüdrətli olduğu üçün öz xeyrinə bir neçə qadına sahib olmağı adət halına saldığı göstərilmişdir.

Yuxarıda qeyd edilən yazılarda bir neçə qadına sahib olmağın yayılması ilə bir neçə ərə sahib olmağın ortadan qalxması səbəbi kimi, kişinin mülkiyyət sahibi və qadının mülk hesab edilməsi məsələsi ilə əlaqədar olduğu göstərilmişdir. Kişi qadının maliki olduğu üçün bir neçə qadına, yəni çoxlu miqdarda mala sahiblənə bilirdi. Amma qadın mülk hesab edildiyi və onun birdən artıq sahibi olmadığı üçün, bir neçə ərə sahib olmaqdan məhrum olmuşdur.

Həqiqətdə, yazıçı xanım Manuçehriyanın nəzərlərinin əksinə olaraq bir neçə ərə sahib olmanın qəbul edilməməsi məsələsinin özü kişinin qadına bir mal (mülk) gözü ilə baxmadığına bir dəlildir. Çünki mala şərik olmaq və bir neçə nəfərin bir malın maliki olması və ondan istifadə edilməsi bəşərin mülkiyyət üzərində icra etdiyi cari qanunlardan hesab edilir. Əgər kişi qadına bir mal gözü ilə baxsaydı, onun üzərində müştərək istifadəni qəbul edərdi, çünki o, mal üzərindəki şərikli maliklik və ondan istifadəni caiz (qəbul olunası) hesab edirdi.

Dünyanın hansı bir yerində hansısa bir malın birdən artıq sahib və malikinin olmadığı qanun şəklini almışdır ki, biz həmin qanuna istinad edərək bir ərə sahib olmanı onunla əlaqələndirək və ondan qaynaqlandığını deyək?

Kişi və qadının bir olduğunu söylərək onların eyni və bərabər hüquqlara malik olmasının zərurət təşkil etdiyini deyirlər. Nə üçün kişi öz hüquqlarından istifadə edərək bir neçə qadına malik ola bilir, amma qadın həmin hüquqlarından faydalanaraq bir neçə ərə sahib olmaq haqqından istifadə edə bilmir? Cavab olaraq deyirik ki, sizin səhviniz elə bu yerdədir,

səh:294

çünki bir neçə qadına sahib olmağı siz kişinin haqqı və bir neçə ərə malik olmağı da qadının haqqı olduğunu hesab edirsiniz, halbuki, sayca çox qadına maliklik qadınların hüquqlarına daxildir. Amma çoxlu sayda ərə malik olmaq nə kişinin, nə də qadının mənafe və məsləhəti ilə uyğun gəlmir.

Biz gələn bəhslərimizdə İslamın çoxarvadlılıq məsələsini nəzərdə tutmaqla kişilərin deyil, qadınların hüquqlarını bərpa etməyə çalışdığını və əgər kişilərin hüquqlarına xidmət etmiş olsaydı, həmin məsələni “Qərb dünyasında olduğu kimi, həyata keçirmiş olardı” - deyərək sübuta yetirəcəyik. Yəni, Qərbdə kişilərə çoxlu sayda qadınlardan özünün birinci qadını kimi, öz xeyri və mənfəətinə istifadə etmək haqqı verilmiş, amma onların qadın və uşaqlarını təmin etməsi və qanuni arvad və qanuni övlad məsələsi ilə bağlı olaraq heç bir məsuliyyət, vəzifə və qanun nəzərdə tutulmamışdır. Qərbdə bir neçə ərə malik olmaq qadının haqqı deyildi ki, onun əlindən alınmış hesab olunsun.

Kişilərin qadınlarla bağlı düşüncə və etiqadlarının onların özünün təsəvvür etdiyi kimi o qədər də möhkəm və sarsılmaz olmadığını kişilərə anlatmağa çalışdıqlarını söyləyirlər.

Təsadüfən, bizim istədiyimiz də elə budur (məsələnin anlaşılması).Biz gələcək bəhslərimizdə islami nəzərlərin çoxarvadlılıq məsələsi ilə bağlı əsaslanıb istinad etdiyi mənbələr barədə söhbət açacağıq. Biz bu və digər nəzər sahiblərindən tələb edirik ki, İslamın bu məsələ ilə əlaqədar irəli sürdüyü nəzər və düşüncələrin sarsılmaz olub-olmaması ilə bağlı öz fikir və düşüncələrini bildirsinlər. Mən İslamın irəli sürdüyü nəzərlərin mənbəyində bu məsələlər barədə hansısa bir çatışmamazlıq və boşluq tapa biləcəkləri təqdirdə, qadın hüquqları ilə bağlı bütün dediklərimdən daşınacağıma şərəf sözü verirəm.

dəxalətli olmuşdur. Yəni, qüdrətli kişilər üçün bir neçə qadına sahib olmaqdan ən asan və baş ağrısı olmayan məsələ onların dəyişiklik istəmələrinə olan tələbatlarını qadınbazlığın azad, məşuqə və rəfiqə formasından istifadə etmək və onları (qadınları) öz arvadları ünvanında qəbul etmədən və gələcək ehtimali övladları barəsində də heç bir öhdəlik və vəzifə daşımadan ödəmələridir.

Bu cəhətdən, bir neçə zövcəyə sahib olmanın adət halını aldığı cəmiyyətlərdə ictimai və əxlaqi maneələr ya kişinin üzünə azad şəkildə olan məşuqə, qadınbazlığı bağlamış və qüdrətli və həvəsbaz kişilər öz tələbatlarını ödəmək üçün istifadə etdiyi qadınları öz arvadı kimi qəbul etməyə və uşaqların məsuliyyətini də qanuni şəkildə öz öhdəsinə götürməyə məcbur olmuşdur, ya da kişinin dəyişikliyə olan meyli və həvəsbazlığından başqa, digər amillər (coğrafi, ictimai və iqtisadi) də bu məsələdə təsirli olmuşdur.

təsirə malik olan amillərdən hesab edildiyini bilirik və biz bu barədə uzun-uzadı danışmağa və uzunçuluğa yol verməyə ehtiyac duymuruq.

Bunlardan əlavə, təbiətin özü və qadınların strukturu və xəstəlik, övladların xərcləri və digər məsələ və səbəblər əksər hallarda qadınların kişilərdən kənar gəzməsinə səbəb olurdu və Şərqin ab-hava və mühiti, eyni zamanda, qövmi xüsusiyyətlər elə bir şəkildə idi ki, belə müvəqqəti uzaqlıqlar kişilər üçün dözülməz sayılırdı. Bu səbəblərdən də, çoxarvadlılığın meydana gəlməsi zərurəti yarandı.”

Montesko “Qanunların ruhu” adlı əsərinin dörd yüz otuzuncu səhifəsində belə yazır: “İsti iqlimə malik olan ölkələrdə bir qayda olaraq qadınlar səkkiz, doqquz və on yaşlarından yetkin və həddi-büluğa çatmış olurlar. Onlar evləndikdən sonra da tezliklə hamilə qalırlar. Beləliklə, biz isti ölkələrdə evlənən qadınların bir-birinin ardınca və dalbadal olaraq hamilə qaldıqlarını söyləyə bilərik. Preydo İslam peyğəmbərinin (s) şərhi-halı ilə bağlı o həzrətin Xədicəni (ə) beş yaşında olarkən öz nikahına keçirdiyini və səkkiz yaşına gəldiyində onunla yaxınlıq etdiyini qeyd edir. Beləliklə, isti ölkələrdə yaşayan qadınlar iyirmi yaşında qoca hesab edilirlər, halbuki, onların bu yaşda əqlləri kamala doğru inkişaf edir...

Amma mülayim iqlimə malik olan ölkələrdə qadınlar nisbətən gec həddi-büluğ və yetkinlik yaşına çatır və gec evlənirlər. Onlar evləndikləri zaman müəyyən qədər təcrübə toplamış olurlar və övlad dünyaya gətirmələrinə baxmayaraq, öz ərləri ilə eyni yaşda görsənir və haradasa, ərləri ilə birlikdə qocalır və yaşlaşırlar. Belə olan təqdirdə kişi və qadınlar arasında müsavat və bərabərlik bərqərar edilir və kişilər birdən artıq qadınla evlənmirlər...

Deməli, qanunların Avropada qadınların (zövcələrin) sayca çoxluğunu qadağan etməsi və Asiyada isə həmin məsələ ilə əlaqədar adətlərin yaranması təbii mühit və ab-hava ilə bağlıdır.”

Bu formadakı izah, əslində, doğru və düzgün deyil. Çünki birincisi, çoxarvadlılıq ilə bağlı adətlər təkcə Şərqin isti iqlimə

səh:297

malik məntəqələrinə məxsus deyil. Məsələn. İranın özündə əlverişli təbii şərait və mülayim iqlim olmasına baxmayaraq, İslamdan da öncə, burada çoxlu sayda qadınla evlənmək adət halına çevrilmişdi. Eyni zamanda, Monteskonun dediyi “qadın Şərqdə iyirmi yaşında qocalır” - kimi sözlər boş və əsassız sözlərdən başqa, bir şey deyildir. Bundan daha da betər olanı Preydodan nəql edərək onun “Peyğəmbərin (s) Xədicəni (ə) beş yaşında öz əqdinə keçirməsi və səkkiz yaşında onunla yaxınlıq etməsi”ni deməsidir. Halbuki, hamımız Peyğəmbər (s) Xədicə ilə evləndiyində o həzrətin iyirmi beş yaşında olduğunu və Xədicənin isə ömründən qırx il keçdiyini yaxşı bilirik.

İkincisi, qadının tez qocalıb yaşlanması və kişinin cinsi qüvvəsinin tüğyan edərək coşması kimi məsələlər əgər bu məsələnin yaranmasının əsil səbəbidirsə, onda, nə üçün Şərqdə yaşayan insanlar Qərbin orta və yeni əsrlərdə keçdiyi yolu izləyərək öz təbiətlərinin istəyinə əsasən çoxlu sayda qadınla evlənmək yerinə, qadınbazlıq və fahişəliklə kifayətlənməmişlər?

Beləliklə, Qustav Lobonun sözlərinə istinad edərək zövcələrin vahidliyi məsələsinin təkcə qanun kitablarında qeyd edilən rəsmi bir məsələ olduğunu və qərblilərin rəftarlarında onun heç bir əsər və əlamətinin görünmədiyini deyə bilərik. Həmçinin, onun sözlərinə əsasən, Qərbdə kişilərin qadınları öz məşuqə və rəfiqələri kimi istifadə etmələri və dünyaya gələn övladlarına qarşı heç bir məsuliyyət və vəzifəyə malik olmalarından fərqli olaraq, şərqlilərin sayca çox olan zövcələri rəsmi şəkildə qəbul etdiyini, yəni kişilərin qadınlara nisbətdə öz kişilik funksiyasını və övladlara nisbətdə də atalıq vəzifələrini yerinə yetirdiklərini diqqətinizə çatdıra bilərik.

mərkəzində yerləşdirən və bu məsələni Qərbin önündə Şərqin başıaşağı olmasına yol açan bir məsələ kimi dəyərləndirən kəslər bilsinlər ki, Şərq onda mövcud olan bu məsələ, onun naqisliyi və eyibli cəhətləri ilə Qərbdə saysız şəkildə qadınlara sahib olmaqla bağlı baş verən hadisələrə nisbətdə, min dəfə üstündür və fəzilətə malikdir.

Vil Dorant “Sivilizasiya tarixi” əsərinin on yeddinci cildində “Əxlaqın süstlüyü” adı altında bir fəsil açmışdır. O, bu fəsildə İtaliyada renesans (intibah) dövründə yaşayan insanların ümumi əxlaqı barədə şərh vermişdir. Bütövlükdə on bir hissədən ibarət olan bu şərh oxunulasıdır. Mən bu şərhdə “cinsi münasibətlərdə əxlaq” başlığı adı altında verilən fəsilin qısa xülasəsini sizin diqqətinizə çatdırıram.

Vil Dorant bu şərhlə qısa bir müqəddiməni xatırladır və sanki həmin müqəddimə vasitəsi ilə əvvəlcədən üzrxahlıq etməyə çalışır. O, müqədimə olaraq bunları deyir: “Ruhani olmayan camaatın əxlaqı və cinsi məsələlər barədə söhbət açmazdan öncə, nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, kişi zatı baxımdan bir neçə zövcəyə sahib olmaq təbiətinə malikdir və təkcə əxlaqi qeyd və məsələlər, fəqirliyin münasib mizanı, çətin iş və zövcənin daimi nəzarəti bu məsələdə kişini bir qadınla kifayətlənməyə məcbur edə bilər. “

Daha sonra sözlərinə davam edərək belə yazır: “Möhsinə zinanın - yəni, evli kişi və qadının bir-biri ilə etdiyi zina - renesans dövrünə nisbətdə orta əsrlərdə çox olması məsələsi məlum deyil. Orta əsrlərdə zina qəhrəmanlıq şəklində təltif edildiyi kimi, bu üsul renesans dövründə də təhsil almış təbəqə arasında zərif və incə ruhlu qadınların bununla tərbiyə edilməsi ilə uzlaşır və uyğunlaşırdı.

Əsil və kübar ailədən olan qadınlar müəyyən bir həddə öz ailələri ilə uyğun gəlməyən kişilərlə nadir hallarda evlənirdilər. İffətlə bağlı məziyyət və xüsusiyyətlər onlara evlilikdən daha əhəmiyyətli şəkildə təlim edilirdi. Nəql edilənlərə əsasən, bu məsələ o qədər əhəmiyyət kəsb edirdi ki, namusuna təcavüz edilən qadın suda qərq olmaqla özünü həlak edirdi. Şübhəsiz ki,

səh:299

həmin qadın bir nəfərə məxsus idi və onun ölümündən sonra, onun üçün büstlər düzəldilirdi.

Evlilikdən əvvəlki macəralar izah edilə biləcək şəkildə olmalı idi, yoxsa, İtaliyada renesans dövründə hər bir şəhərdə əmələ gələn sonsuz saydakı qeyri-qanuni və qeyri-şəri uşaqlar bu məsələdə dəlil kimi istifadə edilə bilərdi. Haramzadə övlada sahib olmamaq üstün bir imtiyaz kimi qiymətləndirilməsinə baxmayaraq, ona sahib olmaq da fahişəlik əlaməti olaraq bilinmirdi. Kişi adətən, hansısa bir qadınla evlənən zaman, onu haramzadə uşağını evinə gətirmək və kişinin digər uşaqları ilə birlikdə böyüdülməsi ilə bağlı rəğbətləndirirdi.

Haramzadə olmaq kiminsə qədir-qiymətinin azalmasına səbəb olmurdu. Cəmiyyətin onlara vurduğu damğa o qədər də əhəmiyyət kəsb etmirdi. Bəzən qanuni və şəri olmanı kilsə üzvlərinə rüşvət verməklə də ələ gətirmək mümkün olurdu. Şəri və qanuni övlad və varislərin və ya səlahiyyətli şəxslərin olmaması səbəbi ilə haramzadələr taxt-tac və digər mülkiyyətə sahib ola bilirdilər. Həmin qayda ilə birinci Frenti birinci Alfonsonun - Neapol padşahının - və Leonelodse isə Frara hakimi üçüncü Nikolyenin canişini olmuşdu. İkinci Pyus min dörd yüz əlli doqquzuncu ildə Fraraya gəldiyi zaman, yeddi şahzadə tərəfindən qarşılanmışdı və onların hamısı qeyri-qanuni övladlar idilər. Halalzadələrlə haramzadələr arasındakı rəqabətin mənşəyi renesansın keçməkeşli dövrlərindən qaynaqlanırdı... Amma həmcinslərə meyillilik məsələsi ilə bağlı onun qədim Yunan adətlərinin icbari olaraq dirçəldilməsi ilə əlaqədar meydana çıxmasını deməliyik...

San Bernardino bu məsələnin çox geniş şəkildə yayılaraq şəhəri bir xəstəlik kimi təhdid etdiyini müşahidə etmişdi. Artino bu inhiraf və azğınlığın eynilə Romada da olduğunu bildirmişdir. Fahişəlik barəsində də belə sözlər söyləyə bilərik. İnfesuranın nəqlinə əsasən, öz düşüncələrini papanın qərargahı olan Romada geniş yayıldığını bildirmək üçün, Romada min dörd yüz doxsanıncı ildə doxsan minlik əhali arasında altı min səkkiz yüz fahişənin olduğunu qeyd etmişdir. Əlbəttə, bu

səh:300

statistik rəqəm və göstəricilər gizli və qeyri-rəsmi şəkildə fəaliyyət göstərənlərə şamil deyildir.

Venesiyada da min beş yüz doqquzuncu ilin statistik məlumatlarına əsasən, üç yüz minlik əhali arasında on bir min altı yüz əlli dörd fahişənin olduğu qeydə alınmışdır. XV əsrdə on beş yaşı olmasına baxmayaraq, hələ ərə getməyərək evdə qalmış qız uşağı ailənin üz qarası hesab edilirdi. XVI yüzillikdə evliliklə əlaqədar bu yaş qızlar üçün on yeddiyə qaldırıldı ki, onların ali təhsil ala bilmələri mümkün olsun. Fahişəliyin bütün məziyyət və xüsusiyyətlərindən asanlıqla faydalana bilən kişilər üçün evlilik sadəcə bir halda mümkün ola bilərdi və o da evlilik kişi üçün hansısa bir vəsilə olduğunda baş tuturdu.

Orta əsrlərdəki evlilik ayinlərinə əsasən, evlilik məsələlərinin müxtəlif dövrlərində izdivacın kişi və qadın arasındakı eşq və məhəbbətə, onların qəm və kədərdə, xoşbəxtlik və bədbəxtlikdə, bir-birinə şərik olması kimi məsələlərə söykəndiyini demək olar və zahirdə belə məsələlər gözlənilirdi. Bütün bunlarla yanaşı, möhsinə zinası onlar arasında geniş yayılmışdı, çünki evliliklər adətən, ali təbəqələr arasında diplomatik əlaqələr, siyasi və iqtisadi mənafelərə xatir həyata keçirilmək xarakteri daşıyır və baş tuturdu. Eyni zamanda, qadınlar ərlərinin bir qayda olaraq, məşuqəyə sahib olmaq hüququnun olmasını düşünürdü və qadınlar bu cəhətdən qəmgin olmalarına baxmayaraq, ya həmin məsələləri görməzdən gəlir, ya da bu barədə bir kəlmə də olsun danışmırdılar.

Orta təbəqəyə mənsub olan kişilər zinanın qanuni və şəri bir iş olduğunu düşünürdülər. Makyavelli və onun dostları, adətən, öz vəfasızlıqları barədə danışdıqları macəra və dastanlardan heç də narahat olmurdular. Əgər qadın da kişidən intiqam almaq üçün öz ərini bu məsələdə təqlid etmiş olsaydı, əri ona bu məsələdə göz yumur və özünü daha da qeyrətli kimi göstərirdi.”

Bəli, şərqlilərə zövcələrin sayının çox olması barədə daimi olaraq irad tutan və onların insana yaraşmayan şəkildə rəftar etməkdə - sanki onlar bağışlanılmaz bir günaha mürtəkib olmuşlar - ittiham edən və bunu Şərqin təbii şərait və ab-havası

səh:301

ilə əlaqələndirən qərbli camaatın keçirdiyi həyat tərzi qeyd etdiyimiz kimi idi. Onlar məsələni bu şəkildə dəyərləndirirdilər. Sanki qərblilərin malik olduğu təbii şərait və mühit onlara qadınlarına vəfasızlıq etməyə və bir zövcəyə sahib olmaqdan kənara çıxmağa heç vaxt icazə verməmişdir. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, qərblilər arasında çoxarvadlılı];n qanuni şəkildə olmamsı məsələsinin məsihiliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Həqiqi (təhrif edilməmiş) məsihilik dinində çoxarvadlılıq məsələsi ilə əlaqədar heç bir qadağa qoyulmamışdır, əksinə İsa Məsih (ə) Tövratın qanunlarını təsdiqlədiyinə və zövcələrin sayının çox olmasını rəsmi olaraq tanıdığına görə, onun əsil məsihilik dinində cayiz olduğunu və icazə verildiyini deyə bilərik. Həmçinin, qədimdə məsihilərin bir neçə zövcəyə sahib olduqları da söylənilmişdir. Deməli, Qərbin zövcələrin sayının çox olması məsələsindən qanuni və şəri şəkildə çəkinməsinin hansısa səbəbləri və digər amilləri olmuşdur.

və həmçinin, onun uşaq dünyaya gətirməkdən yorulması kimi məsələlər, şübhəsiz, kişi ilə qadının cinsi münasibətlərlə bağlı bərabər olmayan vəziyyətlərdə olmasına və onun digər qadına üz gətirməsinə səbəb olur. Amma yuxarıda qeyd edilən iki səbəbdən heç biri təklikdə zövcələrin sayının çox olmasına bais olmaqda kifayət etmir. Təkcə əxlaqi və ya ictimai bir maneə onun (kişinin) öz cinsi tələbatını məşuqə və azad şəkildəki qadınbazlıq vasitəsi ilə ödəməsinə mane ola bilər. Deməli, qeyd etdiyimiz iki amilin hər biri kişinin həvəsbazlıq etməyə kamil şəkildə azadlığa malik olmadığı zamanlarda dəxalət edə bilmişdir.

olmasının mənşəyi sadəcə döyüş və müharibələr deyildi, əksinə övladların valideynləri onların bazara çıxararaq qul kimi satırdı. Bu cəhət çoxarvadlılığın yaranması amili kimi gerçəkləşə bilər. Kişi sadəcə qadını rəsmi şəkildə arvad olaraq qəbul etdikdə, övladlarının çox olması imtiyazından istifadə edə bilər. Azad şəkildə olan qadınbazlıq və məşuqə kişinin həmin imtiyazlarını təmin etmək qabiliyyətinə malik deyil.

Bildiyimiz kimi, həmin səbəbi çoxarvadlılıq olan bütün şəraitlər üçün nəzərdə tutmaq olmaz. İbtidai dövrlərdə yaşayan millətlərin bu məqsədlə (mənfəət xatirinə) çoxlu sayda qadına sahib olmasını söyləmək mümkün olsa da, bunu bütün millətlərlə bağlı söyləyə bilmərik. Adətən, qədimdə çoxlu sayda zövcələrə sahib olmaq yüksək təbəqədən olanlar - padşahlar, hakimlər, tacirlər, əmirlər, ruhanilər və s - arasında adət halını almışdı və bildiyimiz kimi onlar çoxlu sayda olan qadın və övladlarından heç bir iqtisadi bəhrə və mənfəət əldə etmirdilər.

səbəblərdəndir. Aydın məsələdir ki, uşaqların satılması kimi mövzular bəşər vəhşiliyi və zülmünün bir nümunəsidir və bu məqsədlə zövcələrin sayının artırılması həmin işin özü kimi, qeyri-qanuni və şəri olmayan bir işdir.

İkinci növ: Bu növdən olan səbəblərdə qanuni və hüquqi cəhətləri müşahidə etmək və kişi və ya cəmiyyətə bu baxımdan icazə verildiyini söyləmək olar. Əgər qadın cinsi qabiliyyətə malik olmayan və yaisədirsə, yaxud kişi övlada ehtiyac duyur və hansısa bir qəbilə və ya tayfa da əhali sayını artırmaq istəyirsə, onda, çoxarvadlılığa icazə verilir. Ümumi halda, kişi və qadını cinsi məsələlər və ya övlad dünyaya gətirməklə bağlı fərqli mövqelərdə olmasına şərait yaradan təbii səbəblərin qanuni şəkildə zövcələrin sayını artırmaq üçün icazə funksiyasını daşıdığını deyə bilərik.

Amma əvvəlki səbəblərin arasında qədim və indiki zamanda olmasını fərz edə biləcəyimiz üçüncü növdən olan səbəblər də vardır. Həmin səbəblərin zövcələrin sayının artırılması ilə əlaqədar kişi və ya cəmiyyət üçün bir icazə və ya qadın üçün bir haqq və kişi, yaxud da cəmiyyətin öhdəsi və üzərinə düşə bilən bir təklif və məsuliyyət olduğunu təsəvvür edin. Bu səbəb qadınların kişilərdən sayca çoxluq təşkil etməsidir.

Siz evliliyə hazır olan qadınların sayca evlənmək qabiliyyətinə malik olan kişilərdən çox olmasını və yalnız qanuni və rəsmi formada bir qadına sahib olmanın mümkünlüyünü düşünsəniz, görəcəksiniz ki, belə olan təqdirdə, bir dəstə qadın evlənmək və ailəyə sahib olmaq imtiyazlarından məhrum olacaq. Bu zaman bir neçə zövcəyə malik olmaq məhrum qadınların “haqqı” və onlarla evlənmək isə kişilər üzərində “vəzifə” və “məsuliyyət”ə çevriləcək.

Evlənmək hüququ bəşərin ən təbii olan hüquqlardandır. İnsanlardan heç birini bu haqdan hansısa bir adla məhrum etmək olmaz. Evlənmək və izdivac haqqı hər bir fərd üçün cəmiyyətdə meydana gələrək yaranır. Cəmiyyət müəyyən bir dəstənin evlilikdən məhrum olması ilə nəticələnən bir işi həyata keçirə bilməz. İnsanların cəmiyyətdə yemək, məskən, təlim və tərbiyə

səh:306

və azadlıq adlı haqları onların əsas və ilkin hüquqlarından hesab edildiyi və heç bir halda onların əllərindən alına bilmədiyi kimi, evlilik haqqı da təbii haqlardan sayılır və evlənmə qabiliyyətli qadınların sayca evlənmək istəyən kişilərdən çox olması məsələsi evliliyi bir zövcə ilə məhdudlaşdıran qanunlarla ziddiyyət təşkil edir və bəşərin təbii hüquqları ilə müxalifdir. Deməli, bu qanunlar bəşərin təbii haqqlarına ziddir. Bunlar keçmişlə əlaqədar olan məsələlərdəndir.

Hazırkı zamanla bağlı nə deyə bilərik? Bizim dövrümüzdə zövcələrin sayının çox olmasına icazə verən və onu qadının haqqı olaraq rəsmi şəkildə tanıyan səbəblər mövcudur, ya yox? Bu səbəblərin mövcud olduğunu fərz etdiyimiz zaman, əvvəlki (birinci) zövcənin haqqı barəsində nə deyə bilərik?

yetirmək üçün iki müqəddimənin aydın olması zəruridir: Birincisi, dəqiq statistik məlumat və rəqəmlərə əsaslanaraq evlənməyə hazır olan qadınların evlənmək istəyən kişilərdən sayca çoxluq təşkil etməsi məsələsi ilə bağlı olan müqəddimə.

İkincisi, belə bir məsələ qarşıya çıxarsa, onun məhrum (ərə malik olmayan) qadınlar üçün bir “haqq” və evli kişi və qadınlar üzərində bir “vəzifə” olması ilə əlaqədar olan müqəddimə.

Birinci baxımdan, xoşbəxtlikdən dünya ölkələrində bir neçə ildən bir əhalinin siyahıya alınması həyata keçirilir deyə, həmin zəminədə bugünkü dünyada nisbətən düzgün və dəqiq statistik məlumat və rəqəmlər mövcuddur.

İnkişaf etmiş ölkələrdə dəqiq şəkildə həyata keçirilən əhalinin siyahıya alınması zamanı təkcə kişi və qadın cinsinin say nisbəti deyil, həmçinin, onların müxtəlif yaşlardakı sayı da əldə edilir. Məsələn, iyirmi yaşdan tutmuş, iyirmi dörd yaşa qədər oğlanlar və qızların nə qədər olduğu müəyyən edilə bilir. Eyni zamanda, digər yaşlarda olanların da statistik məlumatları öyrənilir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı nəzərdə tutduğu cəmiyyətin siyahıya alınması ilə bağlı proqram əsasında bu statistik məlumatları nəşr edir və indiyə qədər haradasa, on altı dəfə həmin statistik məlumatlar nəşr edilmişdir. Sonuncu dəfə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəşr etdirdiyi məlumatlar 1964-cü illərin məlumatıdır və 1965-ci ildə nəşr edilmişdir.

Əlbəttə, əvvəlcədən qeyd etmək lazımdır ki, təkcə bir ölkədəki kişi və qadın cinsi barədə əldə edilən statistik məlumatlar bizim iddiamızı sübuta yetirməyə kifayət etməz. Bu sahədə faydalı və bilinməsi lazım olan məsələ evlənməyə hazır olan kişi və qadınların bir-birinə nisbətdəki say fərqidir. Bir qayda olaraq, evlənməyə hazır və yetişkin olan kişi və qadın cinsinin ölkədəki qadın və kişi cinsinin ümumi sayına olan nisbəti arasında müəyyən fərqlər mövcuddur. Bunun iki səbəbi var:

Birincisi, qızların həddi-büluğ və yetkinlik yaşına çatması dövrü kişilərin yetkinliyə çatma dövründən tez baş verir. Həmin səbəbdən, dünyadakı hüquq sistemində qadınların qanuni evlilik yaşı kişilərin qanuni evlilik yaşından aşağıdır və adətən,

səh:308

dünyanın hər bir yerində kişi və qadın arasında həyata keçirilən evliliklərin əksəriyyətində kişilər qadınlardan orta həddə beş yaş böyük olurlar.

İkinci səbəb əsas və mühüm olan səbəblərdəndir. Dünyanın əksər ölkələrində qız uşaqları oğlan uşaqlarından az doğulur və bəzən də oğlan uşaqlarının qız uşaqlarından çox dünyaya gəlməsi müşahidə edilməsinə baxmayaraq, kişi cinsinin qadınlardan daha çox tələf olaraq aradan getməsi nəticəsində baş verən evliliklər zamanı kişi və qadın arasındakı say mizanı pozulur.

Bəzi vaxtlarda bu, özünü açıq-aşkar şəkildə göstərir və evliliyə hazır və yetkin olan qadınların sayı böyük miqyasda evliliyə hazır olan kişilərin sayından artıqlıq təşkil edir. Bəzən də, hansısa bir ölkədəki kişilərin sayının qadınların sayı ilə bərabər və yaxud da onlardan çox olması mümkün olan məsələdir. Amma əksər hallarda evliliyə hazır olan təbəqələr - yəni qanuni evlilik yaşına çatmış qadın cinsi ilə kişi cinsi - arasında say baxımından bunun fərq təşkil etdiyi müşahidə olunmuşdur. Bu mətləb Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1964-cü ilə aid siyahıya alma ilə bağlı nəşr etdirdiyi statistik məlumatlarda tamamilə aydın və aşkar şəkildə görülməkdədir.

Məsələn, bu statistik məlumatlara əsasən, Koreya Respublikasındakı ümumi əhalinin sayı iyirmi altı milyon iki yüz yetmiş yeddi min altı yüz otuz beş nəfərdən ibarətdir. Həmin əhalidən on üç milyon yüz qırx beş min iki yüz səksən doqquzu kişi və on üç milyon yüz otuz iki min üç yüz qırx altısı isə qadındır. Kişilər on iki min doqquz yüz qırx üç nəfər olmaqla qadınlardan çoxdurlar. Bu fərqlilik bir yaşından az və bir yaşdan dörd yaş, beş yaşdan doqquz yaş, on iki yaşdan on dörd yaş və on beş yaşdan on doqquz yaşa qədər olan uşaqlar arasında özünü büruzə verməkdədir.

Statistik rəqəm və göstəricilər bütün bu yaşlardakı kişi cinsinin qadın cinsindən çox olmasını nişan verir. Amma iyirmi yaşdan iyirmi dörd yaşa qədər bu göstəricilər dəyişməyə başlayır. Bu yaşdakı bütün kişilərin sayı bir milyon səksən üç min üç yüz altmış dörd nəfər və qadınların sayı bir milyon yüz

səh:309

on min əlli bir nəfərdir. Bu yaşdan yuxarı olan və kişi ilə qadın üçün qanuni evlilik yaşı sayılan həddə qadınların say nisbəti dəyişərək kişilərdən üstünlük təşkil edir.

Bununla belə, Koreya Respublikasında ümumi əhali arasında istisna olan bir hal var və o, kişilərin sayının qadınlardan daha çox olmasıdır. Amma əksər ölkələrdə təkcə evlilik yaşına çatmış qadınların sayca kişilərdən çoxluq təşkil etməsi deyil, ümumi əhali arasında da qadınların kişilərdən çox olduğu nəzərə çarpır. Məsələn, keçmiş Sovet Sosialist Respublikalar İttifaqında (SSRİ) ümumi əhali sayı iki yüz on altı milyon yüz bir min idi və onun doxsan yeddi milyon səkkiz yüz qırx minini kişi və yüz on səkkiz milyon iki yüz altmış bir minini isə qadınlar təşkil edirdi. Eyni zamanda, bu fərqlilik özünü həm qanuni evlilik yaşlarında, həm də ondan qabaq, yəni iyirmi-iyirmi dörd, iyirmi beş-iyirmi doqquz, otuz-otuz dörd, səksən-səksən dörd yaşlarda göstərirdi.

Fransa, İngiltərə, Qərbi Almaniya, Şərqi Almaniya, Çexslovakiya, Ruminya, Macarıstan, Amerika, Yaponiya və s kimi ölkələrdə də əhali arasındakı fərqlər bu qaydadadır. Qərbi və Şərqi Berlin kimi bəzi məntəqələrdə kişi və qadın arasındakı say fərqi aşkarcasına bilinməkdədir. Hindistanda, hətta, qanuni evlilik yaşında belə, kişilərin sayı qadınlardan çoxluq təşkil edir və bu fərq sadəcə əlli və ondan yuxarı olan yaşda əksinə dəyişir. Bunun səbəbi Hindistanda mövcud olan qədim bir adətlə bağlıdır və onlar əri ölən qadını aradan aparırmışlar.

Əvvəlki illərdə İranda əhalinin siyahıya alınması ilə İranın istisnalıq təşkil edən ölkələr sırasına daxil olduğu və ümumi əhali arasında kişilərin sayının qadınların sayından çox olduğu təsbit edilmişdir. İrandakı əhalinin sayı həmin statistik məlumatlara əsasən, iyirmi beş milyon yeddi yüz səksən bir min doxsan nəfərdir və onun on üç milyon üç yüz otuz yeddi min üç yüz otuz dörd nəfərini kişilər və on iki milyon dörd yüz qırx üç min beş yüz yetmiş altı nəfərini isə qadınlar təşkil edir. Kişilər qadınlardan səkkiz yüz doxsan üç min beş yüz yetmiş səkkiz nəfər çoxdurlar.

Mən həmin vaxtlarda zövcələrin sayının çox olması barədə

səh:310

bəhs edən bəzi yazıçıların “çoxarvadlılığa tərəfdarlıq edən şəxslərin əksinə olaraq ölkəmizdə kişilərin sayı çoxdur, deməli, biz bu qanunu ləğv etməliyik” - deyə yazdıqlarının şahidiyəm və onların belə düşünməsindən çox təəccüb edirdim.

Birincisi, çoxarvadlılıq məsələsi təkcə İrana aid deyil, ikincisi, bu məsələdə bizim üçün faydalı olan bəhs evlilik yaşına çatmış kişilərin sayca izdivac yaşına çatmış və yetkin qadınlarla bərabər, yoxsa, onlardan çox olması ilə bağlı statistik məlumatların ələ gətirilməsidir. Əhalinin say məsələsində kişi cinsinin qadınların sayından çox olması bizim nəzərdə tutulan mövzu üçün kifayət etmir. Çünki Koreya Respublikası və digər ölkələrdəki əhali arasında kişi cinsinin qadın cinsindən çox olmasını bildirmişdik, amma məsələ burasındadır ki, evliliyə hazır və yetkin olan fərdlər arasında qadınlar çoxluq təşkil edir. İran və başqa ölkələrdəki bu statistik göstəricilərə etimad edilməsi məsələsini bir kənara qoyaq. Məsələn, İrandakı qadınların oğlan uşağı dünyaya gətirməsi ilə bağlı göstərdikləri jesti nəzərə alaq. Onlar əhalini siyahıya alan məmurlara yalandan qız uşaqlarını dünyaya gətirmədiklərini deməyə hazır olmasalar və əksinə, oğlan yerinə qız doğulduğunu desələr, bu, bizim həmin göstəricilər olan etimadımızı aradan qaldırmağa kifayət edər. Ölkədəki bəzi məsələrdən İrandakı evlilik yaşına çatmış qadın cinsinin kişilərdən çox olmasını qətiyyətlə deməyə əsas verir və şəhər, kənd və əyalətlərdə sayca zövcələrin çoxluq təşkil etməsi səbəbi ilə heç kim bu ölkədə qadın çatışmamazlığını hiss etməmiş və qadın qara bazara çıxmamışdır (məcazi mənada). Əksinə, həmişə bu sahədə tələbat və ehtiyaclar ödənilmişdir. Qızlar, dul qadın və ya ərindən ayrılmağa məcbur olanlar həmişə subay kişilərdən sayca kifayət qədər artıq olmuşlar. Evlənmək istəyən hər hansı bir kişi, hətta, görkəm baxımından eybəcər və fəqir olsalar da belə, zövcəsiz qalmamışdır. Amma ərlərini itirmək məcburiyyətində qalan qadınlar sayca çoxluq təşkil etmişdir. Bu hadisə və cərəyanlar statistik göstəricilərdən də tutarlı və qəti olan sübutlardır.

Eşli Montaqo “Qadın - ən üstün cins (varlıq)” adlı kitabında

səh:311

qadının gözəllik və özünə diqqət etməyə olan meylinin ictimai amillərdən qaynaqlandığını demək üçün boş və əbəs yerə təlaş etdikdən sonra, bu həqiqətə etiraf edir və deyir: “Dünyanın bütün yerində evlənməyə hazır və yetkin olan qadınlar kişilərdən sayca üstünlük təşkil edirlər.”

1950-ci illərə aid statistik göstəricilər Amerikadakı evliliyə hazır olan qadınların bir milyon yüz otuz min nəfər olmaqla kişilərdən çoxluq təşkil etdiyini nişan vermişdir (“Günün qadını” jurnalının altmış doqquzuncu sayı, səhifə yetmiş bir).

Bertrand Rassel “Evlilik və əxlaq” adlı kitabının yetmiş beşinci səhifəsində əhalinin sayı ilə bağlı olan fəsildə belə yazır: “İndiki İngiltərədə iki milyondan artıq qadın kişilərdən sayca üstünlük təşkil edir və onlar ürfi adət və ənənələrə əsasən gərək subay qalsınlar. Bu, onlar üçün böyük məhrumiyyətdir.”

Bir neçə il bundan öncə, İrandakı qəzetlərin birində Almaniyadak subay qadınların ikinci dünya müharibəsindəki kişilərin tələfat və itkisi səbəbi ilə ailə həyatı qurmadıqları və ev-eşik sahibi olmadıqlarından, Alman hökumətinə müraciət edərək bir zövcəyə sahib olmaqla bağlı qanunun ləğv edilməsini və çoxlu sayda zövcəyə sahib olmağa icazə verilməsini rəsmi şəkildə tələb etdiklərini oxumuşduq. Almaniya hökuməti Əl-Əhzər islami universitetə müraciət edərək bu məsələnin formul və qaydasını onlardan öyrənmək istəmişdi. Əlbəttə, sonradan kilsənin bu məsələyə qarşı ciddi müxalifət göstərdiyi də məlum oldu. Çoxarvadlılıq məsələsinin Şərq və İslama aid bir xüsusiyyət olduğu üçün, kilsələr açıq-aşkar şəkildə fahişəliyin yayılması və qadınların qanuni surətdə ailə sahibi olmaqdan məhrum qalmasına üstünlük verirdi.

Bu məsələnin səbəbləri aydındır. Kişi cinsinin tələfat və aradan getməsi qadınlara nisbətdə daha artıqdır. Eyni zamanda, bu cür itkilər kişilərin ailə başçısı olmalı olduqları vaxtlarda baş vermişdir. Əgər müharibə, zəlzələ, boğulmalar, uçqunlar altında qalmalar, qəzalar və s kimi müəyyən hadisələr səbəbi ilə qarşıya çıxan ölüm hallarına azacıq da olsa diqqət etsək, həmin hadisələrdə daha çox kişi cinsinin tələf olduğunu müşahidə edərik. Onlar arasında qadın cinsinin olması daha az nəzərə çarpır. İstər insanın insanla, istərsə də insanın təbiətlə bağlı apardığı mübarizələrdə, adətən, tələfat kişi cinsinə dəymiş olur.

Bis təkcə tarixlər boyu bir gün də olsun belə, dünyanın əksər məntəqəsinin müharibələrsiz ötüşmədiyinə nəzər salsaq, bu, kişilərin nə üçün itkilərə məruz qaldığını və kişi ilə qadın arasında evlilik yaşındakı tarazlıq və mizanın pozulduğunu anlamağımıza kifayət edər. Sənaye hərəkatı əsrindəki müharibələrdə baş verən kişilərin tələfat və itkisi ovçuluq və əkinçilik zamanında baş verənlərin yüz qatı və bərabəridir. Son iki dünya müharibəsi illərində kişilərə dəyən tələfat - yetmiş milyon nəfərə yaxın kişi öldürülmüşdü - neçə-neçə əsr ərzində bəşəriyyətə üz verən tələfatlara bərabərdir. Əgər siz son bir neçə il ərzində yaxın və uzaq Şərqdə baş verən və Afrikada isə hələ də davam etməkdə olan mətnəqə müharibələrinə diqqət etsəniz, bizim iddia etdiklərimizi təsdiq edəcəksiniz.

Vil Dorant yazır: “Çoxarvadlılıq ilə bağlı adətlərin aradan qalxmasında bir neçə amil təsirli olmuş və dəxalət etmişdir. Sabit şəkildə olan əkinçilik məşğuliyyəti kişilərin həyatındakı çətinlikləri azaltmış və xətərlər nisbətən aradan qaldırılmışdı. Bu səbəbdən də, kişi və qadınların sayı, təqribən, bir-biri ilə bərabərləşmişdi.”

Vil Dorantın bu cür sözləri qeyd etməsi insanda təəccüb doğurur. Əgər kişilərin tələfat və itkisini sadəcə təbiətlə mübarizə ilə əlaqələndirsək, əlbəttə, ovçuluq zamanındakı tələfatla əkinçilik zamannındakı tələfatlar arasında müəyyən fərqlər meydana gələcək. Halbuki, kişilərin itkisinə daha çox müharibələr səbəb olmuşdur ki, bu da əkinçilik dövrlərində heç də ovçuluqdan az olmamışdır. Eyni zamanda, kişilər həmişə

səh:313

qadınları öz himayəsinə götürmüş, çətin və ölüm təhlükəsi olan işlərlə özü məşğul olmuşdur. Ovçuluq zamanında kişi və qadın arasında mövcud olmayan bu cür tarazlıq, eynilə əkinçilik zamanında da var idi. Vil Dorant kişi və qadın arasındakı say tarazlığının açıq-aşkar pozulduğu müşahidə edilən maşınlı sənaye və texniki inkişafla bağlı bir kəlmə də olsun danışmır.

olunurlar. Bir alkolik qadın müqabilində beş alkolik kişi dayanır. Bir kürən qadına nisbətdə on altı kürən kişinin olduğu deyilə bilər. İstiqanlılıq (stress) kişilərə məxsusdur və qadınlar hadisələr müqabilində soyuqqanlı və müqavimətlidirlər. Son zamanlarda baş verən müharibələrdə qadınların kişilərdən daha çox mühasirə və zindan həyatına dözə və tab gətirə bildiyi müəyyən edilmişdir. Bütün ölkələrdə intiharın kişilər arasındakı sayı, təqribən, qadınlar arasındakının üç bərabəridir. ”

Eşli Montaqonun qadınların xəstəliklər müqabilində daha çox müqavimət göstərə bilməsi ilə əlaqədar nəzəriyyələri sonralar “Qadın - ən üstün cins (varlıq)” adlı kitabında toplanmış və Hisamuddin İmami tərəfindən tərcümə edilərək “Günün qadını” jurnalının yetmişinci sayında dərc edilmişdir.

Qadınların xəstəliklər müqabilindəki daha çox müqavimət göstərə bilmək qabiliyyəti (fərziyyəsini) bir gün kişilərin qüdrət toplayaraq onlardan intiqam almaq istəməsi, qadınları çətin və ölüm təhlükəsi olan işlərə, xüsusən də, onları döyüş meydanlarına apara və zərif vücudunu top-tüfəng və bomba partlayışlarının mərkəzində yerləşdirərək onları bu hissi duymağa vadar etməsinə səbəb olmasını söyləmək və bir daha qadınların xəstəlik qarşısında müqavimətini bildirməklə kişi və qadının sayı arasındakı tarazlıq qorunub saxlanıla bilməyəcək.

Bunların evliliyə hazır olan qadınların kişilər üzərindəki nisbi say çoxluğunu demək üçün ilkin müqəddimə olduğunu qeyd edirik. Deməli, belə bir həqiqətin varlığı və onun yaranma səbəbləri və həmin səbəblərin tarixlər boyu və indiyə qədər də mövcud olduğu məlum oldu.

hər bir şəxsin məskən, yaşamaq, yemək, təhsil, iş, azadlıq və əmniyyət və s. hüquqları olduğu kimi, onların evlənmək, ailə qurmaq, ər və övladlardan bəhrələnmək haqqı vardır.

Cəmiyyət bu hüquqların əldə olunmasına mane olmamalı, əksinə onun həyata keçirilməsi üçün bütün vasitələri təmin etməlidir. Bizim fikrimizcə, bəşər hüququ ilə əlaqədar irəli sürülən tezislərdə mövcud olan ən böyük naqislik və çatışmamazlıq evlənmək məsələsinə diqqət edilməməsindədir. Orada azadlıq və əmniyyət, beynəlxalq məhkəməyə müraciət, tabeçilik və tabe olmamaq, hər hansı bir irq, millət və dindən olmasına baxmayaraq, evlənməkdə azadlq, mülkiyyət hüququ, təşkilat yaratmaq, istirahət və s. kimi hüquqlar yad olunur, amma qanuni olaraq evlilik haqqının, yəni ailəyə sahib olma haqının olmasından söhbət açılmır. Bu haqqın olmasına daha çox qadın ehtiyaclıdır və o kişidən daha artıq ev və ailəyə möhtacdır.

İyirmi yeddinci məqaləmizdə evliliyin kişi üçün maddi, qadın üçün isə mənəvi və atifə xarakter daşıdığını bildirmişdik. Əgər kişi ailəsini əldən verərsə, haradasa, qadınbazlıq və fahişəliklə öz ehtiyaclarını təmin edə bilər. Amma qadın üçün ailə bundan artıq əhəmiyyət kəsb edir. Əgər qadın ailə mühitini əldən verərsə, fahişəlik və rəfiqbazlıqla öz maddi və mənəvi ehtiyaclarını heç vaxt - hətta, azacıq da olsa belə - təmin edib ödəyə bilməz. Kişi üçün evlilik haqqı onun qərizə və ehtiyaclarının təmin edilməsi, şərik, həmdəm və zövcəyə və qanuni övlada sahib olmaq hüququ deməkdir. Amma qadın üçün bu haqq dediklərimiz bütün haqlardan əlavə, onun özünə hami və dəstək olacaq, eyni zamanda, hisslərini bölüşəcəyi bir adamın olması mənasındadır.

İndi yuxarıdakı iki müqəddiməni sübuta yetirdikdən sonra belə deyə bilərik:

1. Nisbi olaraq qadınlar sayca kişilərdən çoxluq təşkil edir.

2. Evlənmək haqqı bəşərin ən təbii haqlarındandır.

Nəticədə, əgər bir zövcəyə malik olmaq evliliyin yeganə qanuni forması olarsa, çoxlu sayda qadınların bu təbii haqdan (evlənmək haqqı) məhrum olacağını bilməliyik. Bu təbii olan

səh:316

haqlar təkcə çoxarvadlılıq ilə bağlı olan qanunlarla - əlbəttə, sahib olduğu xüsusi şəraitlə birgə - həyata keçirilə bilər. Müsəlmanlar arasındakı mütəfəkkir qadınlar yenidən öz şəxsiyyətlərini əldə edərək qadın hüquqlarını himayə, əxlaqı qorumaq, insan nəslinin mühafizəsi və bəşərin ən təbii hüquqları adı ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hüquqi komissiyasında təklif irəli sürməli və İslamın dediyi məntiqə əsasən, zövcələrin sayca çoxluğu məsələsinin rəsmi olaraq tanınmasına çalışmalıdırlar. Bu yolla onlar qadın cinsi və əxlaqa ən böyük xidmət göstərmiş olarlar.

Sadəcə Şərqə mənsub olması və Qərbin də onu izləməsi məsələsində heç bir günah və qəbahət mövcud deyil (yəni, Qərb də bunu izləyə bilər).

meyilli olsaq, bu məsələ ümumi düşüncələri kənara qoysaq belə, xüsusi nəzərlərə əsasən də qəbul edilməyəcək.”

İyirminci əsrdə yaşayan filosofun ictimai bir məsələnin həlli ilə bağlı irəli sürdüyü təklifin bu şəkildə olması ilə İslamın irəli sürdüyü təklif arasındakı fərqə diqqət edin. İslam bu məsələni həll edərkən bir kişinin iqtisadi və cismi imkanlara malik olduğu zaman, birdən artıq qadınla evlənə bildiyini, ikinci qadının da onun qanuni və rəsmi zövcəsi hesab edildiyini, birinci qadınından dünyaya gələn övladları ilə ikinci qadından doğulmuş övladları arasında heç bir ayrı-seçkilik qoymamalı olduğunu, eyni zamanda, birinci qadının ikinci qadına nisbətdə ictimai bir vəzifə olaraq sanki öz bacısı imiş kimi, ona qarşı fədakarlıq etməli və bu cür müştərəklik və bərabərlik sosializmin əsaslarından hesab edildiyi kimi, onu qəbul etməli olduğunu bildirir.

Amma XX əsrin bu filosofu isə belə deyir: “Ərdən məhrum olan qadınlar qeyri-qanuni uşaq dünyaya gətirdikləri zaman, dövlət onların qayğısına qalmalıdır. Həmin filosofun nəzərində qadının evliliyə olan ehtiyacı üç cəhətdəndir: Birincisi, kişi vasitəsi ilə onun cinsi tələbatları daha yaxşı şəkildə təmin edilir. İkincisi, onun dolayı yolla (qeyri-qanuni və qeyri-şəri) övlad əldə etməsinə yol açır. Üçüncüsü, onun iqtisadi ehtiyaclarının ödənməsi məsələsidir ki, bu da dövlət vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir. Rasselin düşüncələrinə əsasən, qadının ehtiyac duymadığı və əhəmiyyət kəsb etməyən məsələlərdən biri qadının ərinin davamlı məhəbbətinə ehtiyac duymamasıdır. Yəni, qadın kişinin onu öz himayəsinə götürməsini və onun qadınla təmas və ünsiyyətinin təkcə cinsi tələbatlarını ödəməklə bağlı olmamasını istəyir.

Filosofun nəzərində, əhəmiyyət kəsb etməyən digər məsələ bu vasitə ilə (qeyri-qanuni) dünyaya gələn uşağın pərişan və narahatedici halıdır. Hər bir uşaq və hər bir insan ata və anasının bilinməsinə, eyni zamanda, valideynlərinin ona qarşı davamlı məhəbbət göstərməsinə ehtiyaclıdır.

Təcrübələr qadının atası məlum olmayan uşaq dünyaya

səh:318

gətirdiyi zaman, ata tərəfindən özünə qarşı qayğı və məhəbbət görmədiyi üçün öz uşağına kifayət qədər məhəbbət göstərə bilmədiyini nişan vermişdir. Belə olduğu təqdirdə, məhəbbətlə bağlı yaranan çatışmamazlığı haradan təmin etmək olar? Görəsən, dövlət bunu təmin edə bilərmi? Cənab Rassel onun irəli sürdüyü təklifin qanun şəklində qəbul olunmayacağı təqdirdə, çoxlu sayda qadınların subay qalacaqlarına təəssüf etdiyini bildirir. Amma Rasselin özü də yaxşı bilir ki, İngiltərədəki qadınlar belə bir qanunun həyata keçirilməsində cəsarətə malik deyillər. Onlar əməldə özləri tərəfindən subaylıq və atasız uşaqlar məsələsini həll etməyə çalışmışıar.

14/04/1346-cı il (hicri-qəməri) tarixində “Məlumat” qəzeti belə bir informasiya verdi: “İngiltərənin Lordlar palatası “həmcinsbazlıq” qanununu iki cələsədə qəbul etdi. İlkin olaraq İngiltərə avamlar məclisinə göndərilən bu qanun tez bir zamanda Britaniya kraliçəsi (şahzadəsi) ikinci Yelizaveta tərəfindən dəstəkləndi.”

Hal-hazırda İngiltərədə çoxarvadlılıq qadağan olunmuş və həmcinsbazlıq isə geniş yayılmışdır. Bu camaatın nəzərində, əgər kişi qadının üstünə günü (ikinci bir arvad) gətirərsə, qəbul olunası deyil, sanki o, insanlığa sığışmayan bir iş görmüşdür, amma kişi cinsindən olan bir günü gətirsə, bu zaman, insani, şərafətli və XX əsrin tələblərinə uyğun olan bir iş görmüşdür. Başqa bir ifadə ilə desək, İngiltərənin nikah qanunları və məsələni həll edənlərinə görə, əgər gününün bığ və saqqalı olsa, çoxarvadlılığın heç bir maneəsi yoxdur.

“Qərb ailə problem və çətinlikləri, həmçinin, cinsi məsələləri həll etmişdir, biz də gərək onların “məsələnin həlli üslubu”ndan istifadə edək” - deyilən zaman, yuxarıda söylədiyimiz həll yolu nəzərdə tutulmalıdır.

Bu cür məsələlər mənim üçün o qədər də təəccüb doğurmur. Ailə və cinsi problemlərin həlli ilə bağlı tutduğu bu mövqe ilə Qərbin nəticəsi bundan başqa, bir nəticəyə çatmayacaqdı. Əgər bundan başqa bir nəticəyə çatsaydılar, onda təəccüblənməyə ehtiyac vardı.

Həqiqətdə, məni heyrətə salan məsələ budur ki, nə üçün bizim camaatımız öz məntiqlərini əldən verir?! Nə üçün bizim bugünkü ali təhsilli gənc və cavanlarımız hadisələri düzgün təhlil və dərketmə qabiliyyətinə çox az malikdirlər?! Görəsən, niyə öz şəxsiyyətlərini əldən verirlər?! Nə üçün əllərində ləl-cəvahir olduğu zaman əgər dünyanın o tayındakı camaat “sizin əlinizdəki qozdur” - deyərsə, ona inanır və əllərindəkini bir kənara tullayırlar?! Amma əcnəbilərin əlində bir qozu gördükləri və onlara “sizin əlinizdəki ləl-cəvahiratdır” - dedikləri zaman, görəsən, onlar buna inanır və söz onların ağıllarına batırmı?!

səh:320

qədərdir. Günlərin birində tanınmış həkimlərdən biri mənə dedi ki, kişinin poliqam (dəyişiklik sevmək və sayca çoxluğa meylin olması) və qadının monoqam (inhisarçı və birinə meylliliyi) olması təbii məsələlərdən hesab edilir, çünki kişilərin toxumluğunda milyonlarla sprermatozoidlər əmələ gəlir, halbuki, qadın cinsi baxımdan hazır olduğunda, ondan bir dənə də olsun hücüeyrə belə, yaranmır.”

Kenzinin nəzəriyyəsini bir kənara qoyaraq özümüzdən soruşa bilərik ki, kişinin vəfalı və sadiq ola bilməsi çətin bir məsələdirmi?

Fransalı Henri De Monterlan bu sualın cavabında yazmışdır: “Kişinin vəfalı və sadiq olması çətin bir məsələ deyil, əksinə qeyri-mümkündür. Bir qadın bir kişi üçün, amma bir kişi yaşamaq və bütün qadınlar üçün xəlq edilmişdir. Əgər kişi öz qadınına xəyanət edirsə, bu, onun öz təqsiri üzündən deyil. Təbiət və xilqətin təqsiridir, çünki bütün xəyanət amillərinin kişinin vücudunda yerləşdirmişdir.”

“Günün qadını” jurnalının yüz iyirminci sayında “Fransasayağı eşq və evlilik” adı ilə nəşr edilən məqalədə yazılır: “Fransalı ər və arvad vəfasızlıq məsələsini öz aralarında həll edərək onun üçün müəyyən hədd və hüdudlar nəzərdə tutmuşlar. Əgər kişi bu qanun və qaydalar sərhədini aşmasa, onun əməllərinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Görəsən, iki illik evlilik müddətindən sonra kişi vəfadar qala bilərmi? Qəti şəkildə “xeyr” - deyə cavab verə bilərik, çünki bu, onun təbiətinə ziddir. Amma qadınlar barəsində xoşbəxtlikdən, onların bu sahədə kişilərdn fərqləndiyini və özlərinin də həmin məsələdən agah olduğunu deyə bilərik.

Fransada hansısa bir kişi qadınına xəyanət edərsə, qadın bu məsələdən əsəbləşməz və narazılığını bildirməz, çünki qadın özünə belə təsəlli verir: “O, öz cismini başqa qadının yanına aparmışdır, onun ruh və qəlbi isə mənə aiddir.”

Bir neçə il əvvəl həmin zəminədə ekologiya sahəsində professor olan Rassel Li adlı bir şəxsin “Keyhan” qəzetində nəzəriyyələri çap edilmiş və bir müddət iranlı yazıçı və ziyalıların müzakirə mərkəzində olmuşdur. Rassel Linin etiqadına görə,

səh:322

kişilərin bir qadınla kifayətlənməsi gələcək nəsillər üçün kəmiyyət cəhətdən deyil, keyfiyyət cəhətdən xəyanət hesab edilir. Çünki bir qadınla kifayətlənmək kişinin nəslini zəiflədir. Bir neçə qadına malik olduqda insanın nəsli güclü və qüdrətli olur.

Bizim etiqadımıza əsasən, məsələnin kişi təbiəti ilə əlaqələndirilməsi heç də düzgün deyil. Bu cür mütəfəkkirlərə belə bir əqidədə olmaq üçün ilham verən şey həqiqətdə, kişinin təbiəti deyil, ictimai mühitin xüsusi vəziyyəti olmuşdur.

Əlbəttə, biz kişi və qadının ekoloji və psixoloji cəhətdən eyni xüsusiyyətlərə malik olduğunu iddia etmirik. Əksinə, biz kişi və qadın arasında ekoloji və psixoloji baxımdan fərqlərin olduğunu və xilqətin bu fərqlilikdə müəyyən bir hədəfi nəzərdə tutduğu etiqadına malikik. Bu səbəbdən kişi və qadının insanlıq hüquqlarını onların hüquq bərabərliyi və bənzərliyinə bəhanə etmək olmaz. Bir zövcəyə malik olmaq məsələsində də qəti olaraq kişi və qadın fərqli ruhiyyəyə sahibdir.

Qadın təbiətən ərinin bir nəfər olmasına meyillidir. Çoxlu ərə sahib olmaq onun ruhiyyəsi ilə ziddir. Qadının ərinə olan tələbatının ödənilməsi bir neçə ərə sahib olmaq məsələsi ilə düz və uyğun gəlmir.

Amma kişi təbiətən bir zövcəyə meyilli deyil, bu mənada ki, bir neçə qadına sahib olmaq onun ruhiyyəsi ilə ziddiyyət təşkil etmir. Kişinin qadın vücudu ilə bağlı güddüyü təmməna bir neçə zövcənin olması ilə uyğun gəlir və bu məsələdə heç bir maneə yoxdur.

Biz kişi təbiətinin bir zövcə ilə uyğun gəlməməsi ilə bağlı əqidəyə müxalifik. Biz kişinin dəyişiklik və qadına meylinin islah olunmaz olması fikrini inkar edirik. Eyni zamanda, biz kişinin vəfadar və sadiq olmasının qeyri-mümkünlüyünü və bir qadının bir kişi, bir kişinin isə bütün qadınlar üçün yaradıldığını deyənlərlə razılaşmırıq.

Bizim etiqadımıza əsasən, kişilərdəki xəyanət amillərini təbiət və xilqət deyil, ictimai mühit meydana gətirir. Kişinin etdiyi xəyanətin məsuliyyətlisi xilqət yox, ictimai mühitdir. Xəyanət amillərini bir tərəfdən, qadının yad kişiləri yoldan

səh:323

çıxarmaq üçün təşviq edən və min bir hiylə ilə onu azdırmağa çalışmaqda əlindən gələni əsirgəməməsinə səbəb olan və digər tərəfdən də, evlənməyə ehtiyac duyan və hazır olan yüzlərlə, bəlkə də, minlərlə qadını “evliliyin yeganə qanuni və rəsmi formasını bir zövcənin olması təşkil edir” bəhanəsi ilə bu haqdan məhrum edən və qadınları kişilərin yoldan çıxarılması üçün cəmiyyətə təqdim edən mühit yaradır.

İslami ölkələrdə Qərb adət və ənənələri yayılmazdan öncə, kişilərin doxsan faizi həqiqətən də, bir zövcəyə malik idilər. Onlar nə birdən artıq zövcəyə malik olmuş, nə də başlarını məşuqə və digər qadınlarla qatmışlar. Bu mənada olan evlilik islami ölkələrdə ailələrə hakim olan bir məsələ olmuşdur.

baxımından, çoxarvadlılığa meyilli və ictimai qanunlar cəhətindən isə çox arvadlılığın qadağan olunması - əsasən, kişinin bu iki qanunla bağlı vəzifəsi nədir?” kimi bir sual verməyiniz mümkündür.

Kişinin vəzifəsi bu cür düşünənlərin məktəbində aydındır, yəni kişi qanunda bir zövcəyə, əməldə isə bir neçə qadına malik olmalıdır. Birdən artıq qanuni və rəsmi zövcəyə malik ola bilməz, amma ürəyi isdədiyi qədər məşuqəsi olsa, eyib etməz. Onların əqidəsinə görə, rəfiqəbazlıq və məşuqəni olması kişinin şəri və qanuni olan təbii haqqıdır və həmçinin, kişinin ömrünün sonuna qədər bir qadınla kifayətlənməsi bir növ, namərdlikdir.

vasitəsi ilə - bu, hökmən, kişilərin on faizdən artığını təşkil etməyəcək - ərsiz qadınların ər və ev-eşik sahibi olmasına və ya məşuqəbazlığa geri dönməyə səbəb olacaq. Çünki ikinci halda, hər bir məşuqə bir neçə kişi ilə irtibat və münasibətdə ola biləcəyi səbəbi ilə evli kişilər haradasa, çoxarvadlı olacaqdır.

Bəli, bu, bir neçə zövcəyə sahib olmaq məsələsinin həqiqi simasının bəyan edilməsidir. Amma Qərb üslubunun təbliğatçıları onun həqiqi siması barədə danışmağa hazır deyillər və məsələnin həqiqətini də demək istəmirlər. Onlar açıq-qşkar məşuqəbazlığı müdafiə edərək qanuni zövcəyə sahib olmağı kişinin əl-qolunun bağlanması və ona bir maneə hesab edirlər. Onlar bir zövcənin belə çox olduğunu düşünürlər, qaldı ki, bir neçə zövcəyə sahib olmağı dəstəkləyələr. Belə şəxslər ləzzəti izdivac şərtləri ilə məhdudlaşmayan azad münasibətlərdə axtarır, amma öz danışıq və söhbətlərində özlərini sadəlövh insanlara bir zövcəyə malik olmağı dəstəkləyən kimi göstərirlər. Məsumcasına kişinin vəfasız olmasının deyil, onun bir zövcəyə sahib olaraq qadına sadiq və vəfalı qalmasının tərəfdarı olduğunu vurğulayırlar.

Mən bu məsələ ilə bağlı həmin şəxslərin həqiqətdə, belə təsəvvürə malik olduğunu, yoxsa, özlərini qəflətə vurduqlarını başa düşə bilmirəm. Görəsən, onlar doğrudan da, çoxarvadlılıq ilə əlaqədar olan məsələnin cəmiyyətdən qaynaqlan bir problem və çətinlik olduğunu və onun bütün evli kişi və qadınlar üzərində məsuliyyət və vəzifə əmələ gətirdiyini, eyni zamanda, həmin problemin həlli üçün çoxarvadlılıqdan daha yaxşı bir həll yolu olmadığını anlayaraq başa düşmürlərmi?

Onlar bir-birinin üzünə gözlərini döyərək və “yaşasın təkarvadlılıq və çoxaravadlılığa ölüm” şüarlarını verməklə bu problemi həll etməyin mümkün olmadığını anlamırlarmı? Həmçinin, çoxarvadlılığın kişilərin deyil, qadınların hüquqları olduğunu və bu məsələnin kişi və qadının qarşılıqlı hüquqları ilə heç bir rabitəsinin olmadığını bilmirlərmi?

Məsxərə ediləsi məsələ belə şəxslərin “Qadınlar üçün çoxarvadlılığı qəbul etmək sanki hansısa bir qadın rəqiblə ərlərini paylaşmaq kimi çətindir” - kimi sözlər deməsidir. Bunun yanlış bir müqayisə olduğunu bir kənara qoyaq. Ola bilsin ki, onlar bugünkü dünyanın - həmin kəslər bu zəminədə meydana çıxan hər bir yeniliyi cəzb edir və onların düz və yalnışlığı barədə heç bir tərəddüdə yol vermirlər - daimi olaraq kişidən öz qadınına qarşı məhəbbət və ehtiram göstərməsini və onların həyatında rəqiblərin olmasına da qadınların səbr və dözüm nişan verməsini tələb etdiyini unudurlar. Hazırkı dünya bu çəkilməz yükləri “həsəd”, “təəssüb” və “fanatizm” və s. kimi adlar ilə məhkum edir. Kaş ki, bizim cavanlarımız azacıq belə olsa, Qərbdə baş verən cərəyan və hadisələrin həqiqətindən agah ola biləydilər!

Çoxarvadlılığın kişinin təbiətindən deyil, ictimai problemlərdən qaynaqlandığı məlum və aydın oldu.

Cəmiyyətdə evliliyə hazır və qabiliyyətli qadınların nisbi sayının kişilərdən üstünlük təşkil etməsi məsələsinin mövcud olmadığı təqdirdə, çoxarvadlılığın aradan qalxacağı və ya həddən artıq az olacağı məlum bir məsələdir. Əgər belə bir şəraitdə (onun mövcud olduğunu fərz edərək) qadınların ərsiz qalmamasını istəsək, zövcələrin sayca çoxluğu məsələsi nə kifayətdir, nə də səhih.

səh:327

Bu baxımdan, digər bir neçə şey də gərəkli və zəruridir: Birincisi, evlənməyə ehtiyaclı olan kişilərin ailə qura bilməsi üçün münasib bir iş və kifayət qədər gəlirin, eyni zamanda, ictimai ədalətin olması. İkincisi, qadının öz atası, qardaşı və ya digər şəxslər tərəfindən evli olan hansısa bir pullu kişi ilə evləndirilməsi və onun nikahına keçirilməsinə məcbur edilməməsi və qadının ixtiyar və iradəyə malik olması. Aydın məsələlədir ki, qadın ixtiyar sahibi və kifayət qədər azadlığa malik olarsa, onun subay bir kişi ilə evlənməsi mümkün olduğu təqdirdə, heç vaxt evli və pullu bir kişi ilə evlənərək günü getməsinə razı olmaz.

Qadınların qəyyumları, ata və qardaşları pul və tamah səbəbi ilə qız və bacılarını varlı və evli kişilərlə evlənməyə məcbur edir və onları pula satırlar. Üçüncüsü, ailələrin dağılmasına səbəb olan təhrik edici və azğınlıq yaradan amillər o qədər də çox olmamalıdır. Azğınlıq və inhiraf yaradan amillər evli qadınları öz ərlərinin evindən kənarlaşdıraraq onların yad kişilərin evinə daxil olmasına səbəb olduğu halda, qaldı ki, dul qadınları yoldan azdırmasın.

Əgər cəmiyyət islahatlar aparmaq və həqiqətən də, təkarvadlılıqdan nicat tapmaq istəyirsə, sadaladığımız üç amili nəzərə almalı və bu sahədə təlaş etməlidir. Yoxsa, çoxarvadlılıq qanununun qadağan edilməsinin fahişəliyin yayılmasından başqa, heç bir təsiri olmayacaqdır.

reaksiya verərərək əksül-əməl göstərən kəs, bir insan və canlı bir varlıq - bütün hiyləgərliklər və insanı aldatmaqda mahir olan şəxs Həvvanın qızıdır. O, buğda və arpanın istifadə olunmayaraq artıq qalmış hissəsi deyil ki, bir kənara atılsın və ya anbarlara yığılaraq ehtiyyat üçün saxlanılsın, həmçinin, ev və otaq da deyil ki, istifadə edilmədikdə qapısına bir qıfıl vurulsun. Bəli, o, canlı bir varlıq, insan və qadındır. Eyni zamanda, o, cəmiyyətdə sakit oturmayaraq öz qüdrətini göstərməyə çalışacaq və onun (cəmiyyətin)  nəbzini tutmaq istəyəcəkdir. Qadın belə deyəcəkdir: “Mən haqqımın tapdalanmasına göz yuma bilmərəm.” Həmin söz ailələrin dağılmasına, qəlblərdə kin və həsədin meydana çıxmasına səbəb olan məsələdir. Bəşər düşüncə və etiqadını qərizələrin öhdəsinə qoyaraq bir-biri ilə əl-ələ verdiyi zaman, vay onun halına!

Ailədən məhrum olmuş qadınlar kişiləri azdırmaq və yoldan çıxarmaq üçün bütün səyi - kişilərin ayağı bu sahədə büdrədiyi kimi, heç bir yerdə büdrəmir - və təlaşını göstərəcək və altında qalmaq üçün yükün ağırlığı kifayət etdiyi kimi, ailə körpülərinin dağılmasına da bu, kifayət edəcəkdir.

Görəsən, məsələ bununla sona çatırmı? Xeyr, növbə evli qadınlara yetişir. Öz ərlərinin onlara xəyanət etdiyini görən qadınlar da, kişilərdən intiqam almaq və onlara xəyanət etmək fikrinə düşürlər. Həmçinin, xəyanət məsələsində qadınlar kişilərin tutduğu yolu izləyirlər. Bunun son nəticəsi necə olacaq?

Həmin məsələnin nəticəsi “Kenzinin raportları” adı altında məşhurlaşmış qeydlərdə bir cümlə ilə xülasələşdirilmişdir. Həmin cümlə belədir: “Amerikalı kişi və qadınlar bir-birinə xəyanət etmək və vəfasızlıqda digər dünya millətlərini ötərək geridə qoymuşlar.” Məsələnin sadəcə kişilərin yoldan azması və inhirafı ilə nəticələnməklə qalmayaraq, onun atəşində evli qadınların da ətəyinin yanacağına diqqət edin.

mövcud olmuş məsələlərdəndir. Diqqəti çəkən mövzu həmin məsələlərlə bağlı - cəmiyyət üçün müəyyən bir problem və çətinlik yaratmışdır - göstərilən reaksiya və əksül-əmməllərin qeyri-bərabər və müxtəlif olmasıdır.

Ruhiyyəsi təqva və iffətlə çoxl bağlı olan millətlər öz səmavi dinlərinin rəhbərliyi ilə bu problem və çətinlikləri və çoxarvadlılıq məsələsi ilə həll etmiş və iffət və təqva ilə ruhiyyəsi o qədər də uzlaşmayan millətlər isə qarşıya çıxan məsələdən fahişəlik vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışmışlar.

Çoxarvadlılığın Şərqdə geniş yayılması nə İslam dininindən, nə də Qərbdə həmin məsələnin tərk edilməsi məsihilikdən qaynaqlanmamışdır. Hələ İslamdan qabaq, Şərqdə çoxarvadlılıq ilə bağlı adət və ənənələr mövcud olmuş və din vasitəsi ilə də ona icazə verilmişdi. Eyni zamanda, əsil və təhrif edilməmiş məsihilik dinində də çoxarvadlılığın qadağan olunması ilə bağlı hansısa bir nəss olmamışdır. Mövcud olanlar da sadəcə Qərb millətlərinin özlərinə aiddir, nəinki, məsihilik dininə.

Fahişəlik yolunu tutmuş millətlər Şərqdə çoxarvadlılıq yayılmamışdan öncə, təkarvadlılığa zərbə vurmuşdular. “Məhəmmədin (s) həyatı” adlı kitabın müəllifi Məhəmməd Hüseyn zövcələrin sayının çox olması ilə bağlı Quran ayələrini xatırlatdıqdan sonra, belə yazır:

“Bu ayələrdə bir qadınla kifayətlənmək daha yaxşı qiymətləndirilir və orada belə buyurulur: “Əgər ədalətə riayət edə bilməyəcəyinizdən qorxursunuzsa, onda, bir qadınla evlənin.” Yəni, ayələrdə ədalətə mütləq şəkildə riayət edilə bilinmədiyi məsələsi üzərində daha çox təkid olunur. Eyni zamanda, cəmiyyətdə çoxarvadlılığı tələb edən hadisələrin meydana gəlməsi mümkün olduğu üçün, qadınlarla ədalətli davranmaq şərti ilə ona icazə verilmişdir. Həzrət Məhəmməd (s) baş verən döyüşlərdə müsəlmanlardan bir qrupunun qırılması nəticəsində onların qadınları dul qalmışdır deyə, həmin məsələlərdən istifadə etmişdir. Həqiqətən də, döyüşlər, hərəkat və üsyanlar nəticəsində milyonlarla kişi tələf olduğunda qadınlar ailə başçısız qalarsa, bir zövcə ilə kifayətlənməyin çoxlu qadına sahib olmaqdan yaxşı

səh:330

olduğunu demək ədalətdən sayılır və bu məsələ doğrudurmu? Görəsən, qərblilər dünya müharibələrindən sonra sadəcə kağızlarda mövcud olan bir qadınla kifayətlənmək qanununun əməldə icra olunduğunu iddia edə bilərlərmi?”

araşdırma apardığımızda və onu təkarvadlılıqla müqayisə etdiyimiz zaman, yanlış olduğunu deyə bilərik. Bu cür məsələlərin düzgün tədqiqi onun yaranma səbəbi və meydana çıxmasını zəruri edən şeyləri nəzərə almaq və ona edilən diqqətsizliyə nələrin səbəb olduğunu analiz etməyə əsaslanır. Digər tərəfdən də, bu məsələlərin özündən qaynaqlanan fəsad və naqisliklərə diqqət etmək lazımdır. Belə etdiyimiz təqdirdə, məsələnin hər iki cəhəti və onların ümumi təsir və nəticələri barədə müəyyən mənada məlumat əldə etmək olar. Təkcə bu şəkildə biz məsələnin həqiqi siması və həqiqəti barədə hansısa bir nəticəyə gələ və onu araşdıra bilərik.

Daha artıq izah etmək üçün bir misalı nəzərinizə çatdıraq. İcbari hərbi xidmət barədə nəzər verməli olduğunuzu fərz edin. Əgər təkcə ailələrin manafe və meyilləri prizmasından fikir yürütmək istəsək, şübhəsiz ki, hərbi xidmət yaxşı və bəyənilən bir vəzifə, həmçinin, qanun deyil. Yaşı olardı ki, belə bir vəzifə qanunu mövcud olmasın və ailənin gözünün işığı olan kəslər onların yanından uzaqlaşaraq döyüş meydanına getməsin və ölüm-itim məsələləri ilə üzləşməsinlər. Məsələnin bu şəkildə araşdırılması düzgün deyil. Düzgün formada olan tədqiqat ailəsindən uzaqlaşdırılaraq cəbhə bölgəsinə göndərilən və müdafiəsiz qalan əsgərin düşdüyü çətin vəziyyət ölkənin mənafeyi üçün nəzərdə tutulduqda mümkündür.

Belə olduğu halda, vətənin müdafiəsi üçün əsgər adlı vətən oğullarının cəbhəyə getməsi daha məntiqli və ağılabatan olacaq və ailələr bu zəminədə meydana çıxan çətinliklərə qarşı səbir və dözümlülük göstərə biləcəklər.

Biz əvvəlki bəhslərimizdə zövcələrin sayca çoxluğunun yaranması məsələsində şəxsi və ictimai amillərin rol oynadığını sizin diqqətinizə çatdırmışdıq. İndi isə çoxarvadlılıqdan yaranan bir sıra eyib və naqislikləri araşdırmaq vasitəsi ilə bu zəminədə ümumi bir nəticənin əldə edilməsini istəyir və çoxarvadlılıqla bağlı tutulan iradlardan bəzisini qəbul etməməyimizə (həmin iradları tezliklə aydınlaşdıracağıq) baxmayaraq, irad və çatışmamazlıqların olmasını etiraf etdiyimizi bildiririk. Zövcələrin sayının çoxluğu

səh:332

barədə edilən iradlar həddən artıqdır və biz bəhsə müxtəlif prizmalardan daxil olacağıq. Həmin iradlara nəzər salın:

münasibətə özündə yer verə bilməyəcək qədər də məhdud deyil. Bir ata on dənə övlada sahib ola və onların hər birinə öz sevgisini verə və onlar üçün fədakarlıq edə bilir.

Bəli, ortada aydın olan bir məsələ var və o da çoxarvadlılıqda hissiyyat və məhəbbət məsələsinin təkarvadlılıqdakı kimi özünün zirvə və pik nöqtəsinə qalxmadığıdır. Sevgi və məhəbbətin zirvə və pik nöqtəsinə çatması çoxarvadlılıqla uyğun gəlmir, həmçinin, bu məsələ əqli və məntiqi baxımdan da düz gəlmir.

Bertrand Rassel “Evlilik və əxlaq” adlı kitabında yazır:

“Bugünkü insanların əksəriyyəti eşq və məhəbbət məsələsini hissiyyatların münsifanə mübadiləsi kimi başa düşür. Təkcə bu dəlilin özünü digər məsələləri nəzərə almadan sübut gətirmək çoxarvadlılıq məsələsini tənqid və onu məhkum etməyə kifayət edir.”

Mən hissiyyatların münsifanə mübadiləsində inhisarın nə üçün mövcud olduğunu anlaya bilmirəm. Görəsən, çoxlu övlada sahib olan ata öz  uşaqlarına məhəbbət göstərdiyi və uşaqlarının da atasına qarşı eyni məhəbbətə sahib olduqları zaman, bu məsələdə hissiyyatlar münsifanə şəkildə deyilmi? Həqiqətdə, övladların sayca çox olması atanın övladlarına qarşı olan məhəbbətinin həddən artıq olmasına səbəb olur.

Məsələnin təəccüblü tərəfi kişilərə öz qadınlarının yad şəxslərə qarşı göstərdiyi sevgisinə ehtiram göstərməsini və onların aşiqanə münasibətlərinə mane olmamalarını tövsiyə edən şəxslərin bu sözləri danışmasıdır. Eyni zamanda, həmin şəxslər bu məsələni qadınlara da tövsiyə edirlər. Görəsən, yenə də Rasselin etiqadına əsasən, kişi və qadın arasındakı hissiyyatlar münsifanədirmi?

mühitinin münaqişə və mübahisə, həmçinin, intiqam və kin meydanına çevrilməsinə səbəb olur. Qadınlar arasında baş verən münaqişə, rəqabət, düşmənçilik və mübahisələr onların övladlarına da mənfi təsir göstərərək sirayət edir və onlar arasında qruplaşmaların yaranmasına səbəb olur. Bu minvalla, ilkin həyat məktəbi və uşaqların psixoloji baxımdan inkişafında və onların yaxşılıq və xeyirli işlərə yönəldilməsində təsirli olan mühit namərdlik və nifaq dərslərinin öyrədilməsi mühitinə çevrilir.

Çoxarvadlılıq məsələsinin tərbiyəvi cəhətdən bütün bu xoşagəlməz təsirlərin yaranma zəminəsi olduğunda şəkk və şübhə yoxdur. Əlbəttə, biz gərək bir məsələni unutmayaq və həmin məsələ tərbiyə cəhətindən təbii məsələlərin nə qədər və çoxarvadlılıqda kişi və ikinci qadının oynadığı rolun nə qədər və hansı dərəcədə təsirli olmasıdır. Bizim nəzərimizcə, həmin narahatlıq və problemlər çoxarvadlılığın təbiəti ilə əlaqədar deyil, əksinə onun düzgün tərzdə həyata keçirilməməsindədir.

Kişi və qadın birlikdə həyat sürür və onların həyatındakı cərəyanlar öz axarı ilə davam edir. Kişi qadının gözləmədiyi halda, birdən-birə digər qadınla evlənmək fikrinə düşür və öz aralarındakı müəyyən razılaşmalardan sonra ikinci qadını birinci zövcəsinin evinə gətirir. Beləliklə, ikinci qadın əvvəlki zövcənin evi və ərinə sahib olan kimi nəzərə çarpır və həqiqətdə, onun həyatında qanıqaraçılıq əmələ gətirir. Birinci qadının belə şəraitdə göstərə biləcəyi əksül-əməl və düşdüyü fikir onun intiqam alması ilə bağlıdır. Qadın üçün ərinin onu təhqir etməsindən daha alçaldıcı bir şey düşünülə bilməz.

Qadın üçün ən böyük məğlubiyyət öz ərinin qəlbini əldə saxlaya bilməyərək onu əlindən verməsi və digər bir qadının ona sahib olduğunu müşahidə etməkdir. Kişi çox arvadlılıq fikrinə düşdüyü və ikinci qadının da qanıqaraçılıq etdiyi zamanlarda birinci zövcədən bu şəraitə razılaşmaq və səbr etməyi gözləmək yersiz bir intizardır.

Amma kişi öz birinci qadınına qarşı məsuliyyət hissi keçirərək ona öz məhəbbətini artırsa, birinci qadın da ərinin ona biganə və etinasız olmadığını və təmin olunmadığı üçün bu məsələdə üzürlü olduğunu görsə, həmçinin, ikinci zövcə də

səh:335

ərinin birinci qadına qarşı vəzifəyə sahib və qadının da bunda haqqı olduğunu anlasa, başqa bir ifadə ilə desək, tərəflər ictimai bir məsələ ilə bağlı addım atdığını düşünərək bir-birinə dəstək olsa, daxili problemlər ortadan tədricən qalxacaqdır.

Çoxarvadlılıq məsələsi cəmiyyətdən qaynaqlanan mütərəqqi həll yollarına malikdir. Onun icraçıları, hökmən, ali səviyyədə təfəkkür eməli və islami tərbiyədən yararlanmalıdırlar. Təcrübələr kişinin ikinci qadına ehtiyaclı olduğu, amma bu sahədə addım atmadığı zamanlarda qadın məsələni anlamış olarasa, onun özünün cəsarətli olaraq ikinci qadını ərinin evinə gətirdiyini və heç bir narahatçılıq və problemin də yaranmadığını nişan verib göstərmişdir.

Adətən, kişilərin bu məsələni həyata keçirərkən istifadə etdikləri vəhşiliklər bir sıra problemlərin yaranmasına səbəb olur.

fitrətlərinə zidd olaraq həyata keçirirdilər.”

Bu iradı iki cəhətdən tədiqiq edərək araşdırmaq lazımdır: Birincisi, düzgün və pak əxlaqın şəhvətlə uyğun gəlmədiyini və cəmiyyətin sağlamlaşdırılması üçün onun mümkün qədər azaldılmasının zəruri olduğunu söyləyirlər. İkincisi, insan təbiəti ilə tərs mütənasib olduğunu və onun tələbinə uyğun olaraq daha çox təmin olunduqda coşub-daşaraq tüğyan etdiyini, amma az təmin edildiyində isə aramlaşdığını bildirirlər.

Birinci nəzərlə bağlı təəssüf edərək onun yanlış və səhv bir təlqin olduğunu, həmçinin, məsihilik əxlaqında riyazətə (özünü bir işə və ya əmələ məcbur etməyə) əsaslanaraq hinduist, buddust və yunan əxlaqından təsirlənərək aşılandığını nəzərinizə çatdırırıq. İslam əxlaqı belə məsələlərə əsaslanmır. İslamın nəzərində “şəhvət nə qədər az olsa, bir o qədər yaxşıdır və əgər sıfıra düşərsə, bu, yüz faiz əxlaqlılıqdır” kimi düşünmək düzgün hesab edilmir. İslam ifrat dərəcəfə olan şəhvətin əxlaqla uzlaşmadığını bildirir.

Belə olduğu halda, çoxarvadlılığın ifrat bir məsələ olub olmadığını bilmək üçün, biz kişinin təbii və fitri cəhətdən bir, yoxsa, bir neçə zövcəyə malik olmağa meyilli olduğunu araşdırmalıyıq. Otuz birinci məqaləmizdə söylədiyimiz mətləblərdən günümüzdə kişinin təbii cəhətdən bir zövcə ilə məhdudlaşdığını və çox zövcəyə sahib olmanın da əməldə ifrat və azğınlıq kimi düşünən bir nəfərin olmadığı məlum oldu. Əksinə, çoxları kişinin təbii baxımdan bir neçə zövcəyə malik olmağa meyilli və təkarvadlılığın isə kişinin təbiətinə zidd olaraq onu bu haqdan məhrum etməyə bərabər olduğunu düşünür. Biz kişinin təbiəti baxımından çoxarvadlılığı nəzəriyyəsi ilə müxalif olmağımıza baxmayaraq, onun fitrətən təkarvadlılığı nəzəriyyəsini də qəbul etmir və çoxarvadlılığın kişinin təbiəti ilə zidd və müxalif olan həmcinsbazlıqla eyni olduğu ilə də müvafiq deyilik.

Montesko və çox zövcəyə sahib olmağı şəhvətbazlıqla əlaqləndirən digər şəxlər hərəmxanaları nəzərlərində tuturlar. Onlar İslamın bu məsələdə icazə verməsinin Abbasi, Osmanlı və onların timsalındakı xəlifələrin hərəmxanalar yaratması üçün bir vasitə olduğunu hesab edirlər. İslamın özü hər şeydən öncə,

səh:337

həmin məsələlərlə müxalifdir. Çoxlu sayda zövcələrin olması ilə əlaqədar İslamın nəzərdə tutduğu qeyd və şərtlər həvəsbaz kişilərin azadlığını bütövlükdə onların əlindən alır.

İkinci nəzəriyyəyə gəldikdə isə, “insan şəhvəti nə qədər azaldılsa, bir o qədər cilovlana və nə qədər çox təmin edilsə, həddindən artıq coşaraq tüğyan edəcəkdir” kimi söylənən nəzəriyyənin Freyd əqidəsinin tərəfdarları arasında meydana çıxararaq onun xeyrinə təbliğ edilən etiqadın tamamilə müqabil nöqtəsində dayandığını deyə bilərik.

Freyd tərəfdarları belə deyirlər: “Kişinin təbiəti qənaət və razılıq ilə aramlaşır və tələbatının ödənilməsi ilə artaraq tüğyan edir.” Bu insanlar yüz faizlik azadlıq və xüsusən də, cinsi məsələlərdəki sünnə və adətlərin aradan qaldırılması tərəfdarıdırlar. Kaş ki, Montesko sağ olaydı və Freyd tərəfdarlarının onun fərziyyəsini necə məsxərəyə qoyduğunu görəydi!

İslami əxlaq baxımından, hər iki nəzəriyyə və etiqad batildir. Təbiətin özünəməxsus hədd və hüquqları vardır və onları tanımaq lazımdır. Təbiət iki məsələ səbəbi ilə tüğyan edərək aramlığı aradan qaldırır: Birincisi, məhrumiyyət və ikincisi isə, ona tamamilə azadlıq verərək bütün qeyd və şərtləri onun qarşısından qaldırmaq nəticəsində.

Hər halda, Monteskonun dediyi kimi, nə çoxarvadlılıq əxlaq zidd və ruhi aramlığı aradan qaldıran, həmçinin, nəfsin paklığı ilə zidd deyil, nə də Freyd tərəfdarlarının təbliğ etdiyi kimi, insanın öz şəri və qanuni zövcə və qadınlarına qənaət etmək.

öncədən birinci zövcəyə satılmışdır və o, həmin malın sahib və maliki hesab edilir. Deməli, bu zəminədə nəzəri barədə maraqlanılan və icazəsi ələ gətirilməli olan şəxs ilkin növbədə birinci qadındır (zövcədir). Belə olduğu təqdirdə, ərinin ikinci dəfə evlənib-evlənməməsi barədə icazə vermək ixtiyarına malik olan və əri barədə qərara verən birinci qadındır. Həqiqətdə, kişinin ikinci, üçüncü və dördüncü dəfə evlənməsi satılmış malın ikinci, üçüncü və dördüncü dəfə digər şəxslərə satılmasına bənzəyir. Aydın məsələdir ki, həmin malın satılması sahiblərinin icazəsi ilə həyata keçirilməlidir və onu satan şəxs malı icazəsiz olaraq digər şəxslərin ixtiyarında qoyarsa, o, cəzalandırılmalıdır.

Bu irad evlilik və izdivacın hüquqi təbiətini manafe mübadiləsinə əsaslandırdığımız və evli tərəflərdən hər birini də digərinin mənafeyinin malik və sahibi hesab etdiyimiz zaman keçərlidir. Mən hazırda bu mətləb barəsində - əlbəttə, o, irad tutulmağa qabildir - bəhs etmirəm. Evliliyin hüquqi təbiətinin elə bu formada olduğunu fərz edirəm. Adı çəkilən iradın yerli irad olduğunu kişi çoxarvadlılığı dəyişiklik və əyləncə kimi dəyərləndirdiyi zaman söyləmək olar. Əgər evliliyin hüquqi təbiəti tərəflərin mənafeyinin mübadiləsi hesab edilər və qadın da bu cəhətdən kişini təmin edərsə, kişinin heç vaxt çoxarvadlılıq fikrinə düşməyəcəyi aydın məsələdir.

Amma evliliyin kişi üçün dəyişiklik və əyləncə cəhəti olmasa və kişi əvvəlki bəhslərdə işarə etdiyimiz kimi, bu zəminədə (çoxarvadlılıq məsələsində) icazəli və üzürlü olsa, ona irad tutmaq yersizdir. Məsələn, qadın cinsi qabiliyyətə malik olmasa, ya yaisəlik yaşına çatsa və kişi də övlad sahibi olmaq istəsə, yaxud da hansısa bir xəstəlik səbəbi ilə qadınla cinsi münasibət mümkün olmasa, belə olan hallarda qadının haqqı çoxarvadlılıqda maneə sayıla bilməz. Bu məsələlər, şəxsən, kişinin çoxlu sayda zövcəyə sahib olmaq istədiyi və buna icazəli olduğu hallarda mümkündür. Amma həmin məsələ ictimai bir hal alsa, yəni evlənməyə ehtiyaclı olan qadınlar sayca kişilərdən üstünlük təşkil etsələr və ya cəmiyyətdə əhali sayının artırılmasına ehtiyac duyulsa, tutulan irad başqa bir forma və şəkil alacaqdır.

səh:339

Belə hallarda çoxarvadlılıq məsələsi bir növ, vəzifə və vacibi-kifayi(1) hesab edilir. Yəni, cəmiyyətin fəsad və azğınlıqdan xilas edilməsi və ya cəmiyyətdəki əhali sayının artırılması üçün həyata keçirilməsi vacib olan məsələlərdəndir. Aydın məsələdir ki, ictimai bir vəzifənin yerinə yetirilməsindən söhbət gedərsə, qadının icazə və razılığına ehtiyac duyulmaz.

Cəmiyyətdə qadınlar həqiqətən də, kişilərdən sayca çox olsalar və ya əhalinin sayının artırılması kimi məsələlər qarşıya çıxsa, bu zaman evli kişi və qadınlar fədakarlıq göstərərək bu məsələdə razılıq göstərməlidirlər. Həmin məsələ eynilə ailələrin öz əziz və yaxınlarından keçərək cəmiyyət üçün onları döyüş meydanına yola salmalı olduqları əsgərlik məsələsinə bənzəyir. Belə şəraitdə müəyyən şəxslərin icazə və razılığı barədə düşünmək ağılabatan deyil.

Çoxarvadlılıq ilə bağlı məsələlərin sadəcə birinci zövcənin icazəsi ilə həyata keçirilməsinin düzgün olduğunu düşünən kəslər bu işin kişinin istək və tələbinə uyğun olduğunu fikirləşərək onun ictimai və fərdi zəruriliyi və cəhətlərini nəzərdən qaçırmışlar. Əgər işin içində ictimai və fərdi ehtiyaclar olmasa, hətta, birinci qadının icazə və razılığı ilə olsa da, çoxarvadlılıq məsələsi qəbul olunan bir məsələ deyil.

olmaması bir növ, ayrı-seçkilik və kişilərə nəvaziş göstərməkdir.

Kişiyə dördə qədər qadınla evlənməkdə icazə verməyin mənası qadının kişinin dörddəbiri qədər imtiyaz və dəyərə sahib olduğunu deməkdir. Bu, ən son həddə qadının təhqir edilməsi deməkdir və hətta, İslamın nəzərində şahidlik və irslə bağlı - iki qadının şahidliyi bir kişinin şahidliyinə bərabərdir - qeyd edilən məsələ ilə də ziddiyyət təşkil edir. Bu, çoxarvadlılığa tutulan iradlardan ən yerində və yerli olanı idi. Sanki, çoxarvadlılığa irad tutan şəxslər onun şəxsi və ictimai səbəblərinə azacıq da olsa, diqqət etməyərək nəzərdən qaçırtmış və məsələnin təkcə həvəs və istəklə bağlı olduğunu düşünmüşlər. Belə olduğu təqdirdə, nə üçün kişinin istəyinin nəzərə alınıb qadının istəklərinə diqqət edilmədiyini fikirləşmişlər. Əvvəlki bəhslərimizdə çoxarvadlılıq məsələsin yaranması səbəblərinə toxunduğumuz zaman, onun evli kişi və qadınlar üzərində ərsiz qadınlarla bağlı məsuliyyət və vəzifə yaratdığını dediyimiz üçün bu barədə danışmaqdan daşınırıq.

İslamın fəlsəfi mənbələrində irs, şəhadət və zövcələrin çoxluğu məsələlərində əgər qadına qarşı diqqətsizlik və onu təhqir etmək nəzərdə tutulsaydı, həmçinin, insanlıq və insanlıq hüquqlarından qaynaqlanan məsələlər baxımından kişi və qadın arasında fərqlər qoyulsaydı, onda, o, hər yerdə eyni cür fikir yürütməli və eyni hökmləri verməli olardı. Bir yerdə qadının kişinin mirasının yarısı qədər irs apardığını, başqa yerdə isə, onun mirasda kişi ilə bərabər olduğunu və kişinin dörd qadınla evlənə bildiyini söyləməz və bu barədə müxtəlif hökmlərə malik olmazdı.

Bütün bu məsələlərdən İslamın fərqli bir düşüncə və fəlsəfəyə malik olduğu aydın olur. Biz əvvəlki məqalələrimizdə irs barəsində izah edərək kişi ilə qadının insanlıq və insanlıqdan qaynaqlanan hüquqlarda bərabər olması məsələsini bəhs etmiş və bunun İslamın nəzərində hüququn müqəddimə və əlifbası olduğunu demişdik. İslamın nəzərində, kişi və qadın hüquqları ilə əlaqədar müsavi və bərabərlikdən də üstün mətləblər mövcuddur və onlara daha çox diqqət edilməli və o, icra olunmalıdır.

İslamdan əsrlərlə əvvəl dünyada mövcud idi), nə də onu ləğv etmişdir (çünki İslam cəmiyyətdə müəyyən çətinlik və problemlərin qarçıya çıxacağını düşünmüş və onun həlli yolunun zövcələrin sayca çoxluğuna məxsus ola biləcəyini nəzərə almışdır). Amma İslam çoxarvadlılıq məsələsi ilə bağlı olan adət və ənənələri islah və ona düzəlişlər etmişdir.

{فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً}

“Əgər birdən ədalətlə rəftar etməyəcəyinizdən qorxsanız, onda, yalnız bir qadınla (ya da aldığınız bir kənizlə) kifayətlənin.”(1)

İslamdan əvvəlki dünyada ədalətin əsil simasından heç bir əsər və əlamət yox idi və ona nə qadınlar, nə də onların övladları arasında əməl edilmirdi. İyirmi yeddinci məqalədə Kristin Sin və digər şəxslərdən Sasanilər zamanı İranda çoxarvadlılıq ilə bağlı adətlərin yayıldığı, qadınlar və övladlar arasında ayrı-seçkilik qoyulduğunu və qadınların bir qisminin “seçilmiş qadınlar” ünvanı ilə hüquqlardan kamil şəkildə istifadə edə bildiyini nəql etmişdik. Digər qadınları isə “xidmətçi qadınlar” adlandırırdılar və onlar nisbətən az hüquqlara malik idilər. Belə qadınlardan doğulan uşaqlar əgər oğlan uşaqları olsaydı, kişinin oğlu kimi qəbul edilirdi və əgər qız uşağı dünyaya gəlsəydi, onu rədd edirdilər.

İslam dini bütün bu adət və ənənələri ləğv olunmasına göstəriş verərək qadın və ya onların dünyaya gələn övladları ilə əlaqədar ayrı-seçkilik və fərq qoymağı qadağan etdi və onlarla bağlı az qanuni imtiyazlar nəzərdə tutulmasına icazə vermədi.

Vil Dorant “Sivilizasiya tarixi” adlı əsərinin birinci cildində çoxarvadlılıq ilə əlaqədar bəhs edərək deyir: “Tədricən, bir fərdin sərvətinin miqdarı artarsa, o, bu məsələdən narahat olacaq, çünki onun var-dövləti çoxlu hissələrə bölünərsə, övladlarının hər birinə qeyri-bərabər miqdarda sərvət çata bilər. Bu səbəbdən, o, mirasının həqiqi qadınından olan övladlarına çatması üçün düşünməyə başlayaraq digər qadınları arasında fərq qoyacaq.”

Bu cümlə qədim zamanlarda qadın və onların övladları arasında həddən artıq ayrı-seçkilik olduğunu nişan verib göstərir. Təəccüblü burasındadır ki, Vil Dorant öz sözlərinə bu şəkildə davam edir:

“Müasir dövrümüzə qədər evlilik məsələsi Asiya qitəsində təqribən, bu formada idi. Getdikcə, zövcələr kişinin əsil qadını olmaq məqamını qazandılar və digər qadınlar gizli və məxfi məşuqə səviyyəsinə düşdülər və yaxud da bu məsələ ortadan qalxdı.”

Vil Dorant Asiya qitəsində qadın və uşaqlar arasında müqəddəs İslam dini sayəsində on dörd əsrə yaxındır ki, ayrı-

səh:343

seçkilik və fərq qoymaq adətinin aradan qalxdığını ya diqqətdən qaçırıb, ya da diqqət etmək istəməyib. Bir əsil qadına və neçə ədəd də gizli məşuqəyə sahib olmaq Asiyanın deyil, Avropanın sahib olduğu adətlərdəndir. Həmin adətlər son zamanlarda Avropadan Asiyaya sirayət etmişdir.

Bir sözlə, İslamın çoxarvadlılıq ilə əməli olaraq atdığı ikinci addım istər qadınlar arasında olsun, istərsə də onların övladları, ayrı-seçkiliyi ləğv etməsi idi.

İslamın nəzərində bu məsələ ilə oyun oynamaq heç bir halda qəbul olunası deyil. İslam alimləri də qadınlar arasında hansısa bir məqsədlə fərq qoyulmasının cayiz olmadığı barəsində fikir birliyinə malikdirlər. Sadəcə islami fiqhdə bəzi məsələlər ilə bağlı onların hüquqlarında ayrı-seçkilik edilməsinə haqq qazandırılmışdır. Mənim nəzərimcə, həmin məsələ Quran ayəsinin məfhumu ilə müxalifdir və bu nəzərin doğru olmadığında tərəddüd etmək olmaz. Peyğəmbərin (s) bu barədə söylədiyi bir cümlə var və həmin cümlə əhli-sünnə və şiə rəvayətlərində nəql edilmişdir. O həzrət belə buyurur:

“Əgər bir kişi iki qadına sahib olar və onlar arasında ədalətə riayət edə bilməzsə (yəni, onlardan birinə daha çox meyil və məhəbbət göstərərsə), qiyamət günü o şəxsi sürüyə-sürüyə cəhənnəm oduna atarlar.”

Ədalət insan üçün ən ali fəzilətlərdən biri hesab edilir. Ədalətin şərti dedikdə, ən üstün əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmaq başa düşülür. Adətən, insanın hissiyyatlarının qadınlara nisbətdə eyni dərəcədə və bərabər olmadığını nəzərə aldıqda, qadınlar arasında fərq qoymamaq və ədalətlə rəftar etməyin ən çətin və ən problemli vəzifələrdən olduğu məlum olur.

Bildiyimiz kimi, İslam peyğəmbəri (s) ömrünün son on ilində, yəni Mədinədə olduğu dövrdə - islami döyüşlərin baş verdiyi və müsəlmanlar arasında dul qadınların həddən artıq olduğu zamanlarda - çoxlu sayda qadınlarla evlənmişdi. Həmin qadınların əksəriyyəti yaşca böyük idilər və onların öz əvvəlki ərlərindən də övladları vardı. Peyğəmbərin (s) evlənmiş olduğu sonsuz qadın sadəcə Ayişə idi. Bu baxımdan, Ayişə Peyğəmbərin

səh:344

(s) evləndiyi qadınlar arasında, ona Peyğəmbərdən (s) başqa, heç bir kişinin toxunmadığı ilə həmişə fəxr edirdi. Peyğəmbər (s) o qadınların hamısı arasında ədalətə riayət edərək onların arasında heç bir fərq və ayrı-seçkilik qoymurdu.

Ürvət ibn Zübeyr Ayişənin bacısı oğlu idi. O, Peyğəmbərin (s) öz zövcələri ilə rəftar tərzi barədə xalası Ayişədən sorğu-sual etmiş və Ayişə də belə cavab vermişdi: “Peyğəmbər (s) öz qadınlarından heç birini digərindən üstün tutmur və onlar arasında fərq qoymurdu. Hamı ilə ədalət və kamil bir bərabərliklə rəftar edirdi. O həzrətin gün ərzində qadınlarına baş çəkmədiyi və onlardan hal-əhval tutmadığı hallar çox az-az olurdu. Hansı qadının növbəsi olsaydı onunla da hamı ilə olduğu kimi rəftar edir və gecəni onun evində keçirirdi.

Əgər bəzi vaxtlarda bir qadının növbəsi olduğu zamanlarda digər qadının yanına getmək istəsəydi, həmin qadının yanına gələr və ondan icazə alardı. Əgər qadın ona icazə versə gedər, verməsə idi getməzdi. Şəxsən, mənim xasiyyətim belə idi ki, məndən icazə istədikdə, o həzrətə icazə verməzdim. Peyğəmbər (s), hətta, onun vəfat etməsinə səbəb olan xəstəlik yatağında və hərəkət etməyə taqəti olmadığı zamanlarda da belə, ədalətə kamil şəkildə riayət etməkdən qalmırdı. Ədalət və qadınların növbəsinə riayət etmək səbəbi ilə öz yerini hər gün qadınlardan birinin otağına köçürtdürürdü. Nəhayət, günlərin birində zövcələrinin hamısını bir yerə toplayaraq onlardan artıq bir otaqda qalmasına icazə vermələrini istədi və hamısı onun Ayişənin evində qalmasına razılıq verdi.”

Həzrət Əli (ə) də iki zövcəyə sahib olduğu zamanlarda, əgər dəstəmaz almaq istəsəydi, növbəsi olmayan qadının evində dəstəmaz almazdı. İslam ədalətin yerinə yetirilməsi ilə bağlı şərtə çox əhəmiyyət verərək, hətta, kişinin ikinci qadınla evlilik zamanı onunla əlbir olaraq birinci qadını ilə qeyri-bərabər şəraitdə yaşamasına razı deyil. Yəni, İslamın nəzərində ədalət kişinin qadınla əvvəlcədən müttəfiqliyi nəticəsində özünü onu riayət etmək məsuliyyətindən xaric edəcək bir məsələ deyil.

Kişi və qadından heç birinin nikah zamanı belə bir məsələ ilə

səh:345

bağlı olaraq şərtləşə bilmək haqqı yoxdur. İkinci qadının əməldə edə biləcəyi bir iş, onun sadəcə öz hüquqlarından daşınmasıdır və o, əri ilə birinci qadınla eyi və müsavi haqlara malik olmamaq üçün şərtləşə bilməz. Eyni zamanda, birinci qadın da öz haqlarından razılıq və istəyi ilə daşına bilər, amma qanuni formada hüquqlarından keçmək üçün hansısa bir iş görə bilməz.

İmam Baqirdən (ə) belə bir sual soruşulmuşdur: “Görəsən, camaat öz qadınları ilə gündə, həftədə və ya ayda bir dəfə istədikləri vaxt onlara baş çəkərək yanlarına gələ bilmək, yaxud onlara digər qadınlarla müsavi və bərabər olmayacaq şəkildə nəfəqə verməyi şərt etsələr və qadınlar da əvvəlcədən bununla razılaşsalar, həmin məsələ düzgündürmü?”

İmam Baqir (ə) buyurur: “Xeyr, bu cür şərtlər düzgün deyil. Hər hansı bir qadın evlilik səbəbi ilə istər-istəməz bir qadının malik olduğu bütün hüquqlara kamilən sahib olur. Qadının əməli olaraq həyata keçirə biləcəyi iş, ərinin onu tərk etməməsi və ya digər səbəblər üzündən öz haqlarının bir qismini və yaxud da hamısını ona bağışlamasıdır.”

Çoxarvadlılıq məsələsi bu formada olan şiddətli əxlaqi şərt və keyfiyyətləri ilə kişilərin həvəsbazlığına vəsilə olmazdan öncə, vəzifə və məsuliyyətin icra edilməsi şəklini almışdır. Həvəsbazlıq və şəhvətpərəstlik nəfsi istəklərin ardınca getmək və kamil azadlıqdan başqa, bir məsələ ilə uyğun gəlmir. Bu cür məsələlər hansısa bir insanın özünü qəlbinin, qəlbini isə istək və meyillərin ixtiyarında qoyması zamanı özünü əməldə büruzə verə və formalaşa bilir. Qəlb və istəklər heç bir mənqiq və məhdudiyyət tanımır. Qaydalar, ədalət və vəzifələrin yerinə yetirilməsi məsələsi meydana gəldiyi zaman, şəhvətpərəstlik və həvəsbazlıq ortadan qalxmalıdır. Bu səbəblərdən də, islami şəraitdə çoxarvadlılıq məsələsinin şəhvət və həvəsbazlıq üçün bir vəsilə olmasını düşünmək olmaz. Çoxarvadlılıq məsələsini şəhvət üçün bir vəsilə seçən kəslər islami qanunları belə nalayiq əməlləri həyata keçirmək üçün bəhanə etmişlər. Cəmiyyətin həmin şəxsləri cəzalandırmaq və o vəsilələri onlardan geri almaq haqqı vardır.

səh:346

göstəricisidir - çoxarvadlılıq barədə bəhs edilən hər bir məsələni hərəmxanalarla bir sırada tuturlar. Onlar bu iki məsələ arasında azad düşüncə və şəxsiyyətə malik olmadıqları üçün fərq qoya bilmirlər.

sayca evlənmək istəyən kişilərdən çox olduğu zaman və şəraitlərdə - bu məsələ həmişə dünyada olmuş və mövcuddur - çoxarvadllığa icazə verilməzsə, qadınlar kişilərin onlardan ən pis halda yararlanma və faydalanmasına səbəb olacaqlar. Kişi onunla bir kənizdən də betər şəkildə rəftar edəcək. Yəni, insan öz kənizinə qarşı, haradasa, ondan dünyaya gələn övladı olarsa, məsuliyyət daşıyır, amma məşuqə və rəfiqəbazlıq məsələlərində isə belə bir məsuliyyət əsla mövcud deyil (yəni, qadınlar kişilər üçün bir məşuqə formasına düşəcəklər).

cibindən bir qəpik belə xərcləmirlər. Bugünkü kişilər hər gün bir məşuqə dəyişməklə məşğuldur və talaq, mehriyyə və nəfəqə ilə bağlı sahədə heç bir məsuliyyətə də girmir. Əsrimizdəki kişilərin çoxarvadlılıq ilə müxalif olmaları aydın məsələdir, çünki onların yanlarında yaraşıqlı, gözəl və cazibədar olan bir katibə var və ildə bir dəfə də olsa, onu dəyişə bilmək imkanına sahibdirlər. Belə olduğu təqdirdə, çoxarvadlılığa nə ehtiyac var?

Bertrand Rasselin - çoxarvadlılığa ən şiddətli şəkildə müxalif olan şəxsdir - şərhi-halında (avtobioqrafiyasında) belə oxuyuruq:

“Onun həyatının ilkin dövrlərində nənəsindən əlavə, iki qadının da çox böyük rolu olmuşdur. Həmin qadınlardan biri Rasselin birinci zövcəsi Alis, digəri isə onun rəfiqəsi Otolin Moreldir. Morel öz zəmanəsinin tanınmış qadınlarından sayılırdı və XX əsrin əvvəllərindəki bir çox yazıçılarla dostluq edirdi.”

Aydındır ki, belə bir şəxs çoxarvadlılıq məsələsinə qarşı xoş üz göstərməyəcəkdir. Guya, onun məşuqəbazlığı öz zövcəsi Alis ilə münasibətlərinin bitməsinə səbəb olmuşdur. Rasselin öz dilindən belə yazmışlar: “Günlərin birində günorta velosipedlə şəhərin yaxınlığındakı küçələrdən keçdiyim zaman, gözlənilmədən artıq Alisi sevmədiyimi anladım.”

səh:350